01-IMG_3447-SJ-A_lifetime_of_handcrafting_morchangs_in_Jaisalmer.jpg

घणाच्या घावाचा नाद मोहनलाल
लोहारांच्या कानात कायम रुंजी घालत आला आहे. त्यांना आठवतंय, अगदी तेव्हापासून.
अगदी तालात पडणारे ठोके आयुष्यभर आपल्या सोबत असणार आहेत हे त्यांना लहानपणीच
समजलं होतं.राजस्थानच्या बारमेर जिल्ह्यातल्या
नंद गावी एका लोहार कुटुंबात मोहनलाल यांचा जन्म झाला. वयाच्या आठव्या वर्षीच
त्यांनी आपले वडील भवराराम लोहार यांना मदत करायला सुरुवात केली. हातोडी आणि इतर
लागतील ती अवजारं त्यांना द्यायचं काम असायचं. “मी शाळा पाहिलीच नाहीये. ही
हत्यारंच माझी खेळणी होती,” ते सांगतात. गडुलिया लोहार समाजाचे मोहनलाल
मारवाडी आणि हिंदी बोलतात. राजस्थानात त्यांची नोंद इतर मागासवर्गीय प्रवर्गात
केली जाते. १९७० च्या दशकात, अधिकच्या कामाच्या शोधात किशोरवयातले मोहनलाल
जैसलमेरला आले. आणि तेव्हापासून त्यांनी हरतऱ्हेच्या धातूपासून मोरचांग बनवले आहेत.
अल्युमिनियम, चांदी, स्टील आणि अगदी पितळसुद्धा. “लोहाला नुसता स्पर्श केल्या केल्या
कळतं की हे चांगलं वाजणार का नाही ते,” मोहनलाल सांगतात. जैसलमेरच्या वाळवंटात
दूरवर वाजणारं मोरचांग हे वाद्य बनवण्यात आजवर त्यांनी २०,००० तास हातोड्याचे घण
घातले आहेत. “मोरचांग बनवणं अवघड असतं,” ६५
वर्षीय मोहनलाल सांगतात. आजवर आपण या वाद्याचे किती नग बनवलेत याची मोजदाद करणं
त्यांच्यासाठी अशक्य आहे. “गिनती से बाहर है वो.” मोरचांग १० इंचाचं असतं. शंकराच्या पिंडीसारखा थोडाफार याचा आकार असतो. दोन्ही
टोकांच्या मधोमध एक धातूची ‘जीभ’ असते. एका बाजूला पक्की बसवलेली ही जीभ वादक समोर
दातात धरतो आणि त्यात हवा फुंकतो. एका हाताच्या बोटाने जिभेचं टोक तारेसारखं वाजवत
त्यातून वेगवेगळे स्वर काढले जातात. दुसऱ्या हाताने मोरचांगची दोन्ही टोकं घट्ट
धरून ठेवली जातात.

हे वाद्य किमान १,५०० वर्षं जुनं आहे,
“जनावरं चरायला नेली की मेंढपाळ मोरचांग वाजवायचे,” मोहनलाल सांगतात. या मेंढपाळांसोबत
हे वाद्य आणि त्याचे सूर फिरत, प्रवास करत राहिले. राजस्थानाच्या विविध भागांत, खास
करून जैसलमेर आणि जोधपूर जिल्ह्यांमध्ये त्याची लोकप्रियता वाढू लागली. साठी पार
केलेले मोहनलाल एक मोरचांग आठ तासात बनवतात. पूर्वी मात्र ते एका दिवसात दोन बनवत
असत. “आता मात्र मी दिवसाला एकच बनवतोय. जे करायचं ते चांगलंच व्हायला पाहिजे ना,”
ते म्हणतात. “माझे मोरचांग आता जगभरात प्रसिद्ध झालेत.” आजकाल त्यांनी मोरचांगची
गळ्यात घालता येतील अशी छोटी लॉकेटसुद्धा तयार केली आहेत. पर्यटकांना ती जाम आवडतात. मोरचांगसाठी एकदम योग्य दर्जाचं
लोखंड शोधणं हे कळीचं काम आहे. “सगळ्याच लोखंडातून उत्तम मोरचांग बनत नाही,” ते
म्हणतात. दहा वर्षं काम केल्यानंतर त्यांना असं उत्तम दर्जाचं लोखंड कसं निवडायचं
ते कळू लागलं. ते जैसलमेरहून लोखंड आणतात – १०० रु. किलो. एका मोरचांगचं वजन
जास्तीत जास्त १५० ग्रॅम असतं. आणि वादकांना वाद्य हलकंच हवं असतं. मोहनलाल पूर्वापारपासून
लोहार वापरत आलेत त्या धमण म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या भट्टीचा वापर करतात. “तुम्हाला
असली भट्टी अख्ख्या जैसलमेरमध्ये कुठेच सापडायची नाही,” ते म्हणतात. “किमान १००
वर्षं जुनी आहे आणि आजही अगदी उत्तम काम करते.”

भट्टी तापवण्यासाठी ते बकऱ्याच्या
कातड्याच्या दोन पखालींसारख्या पिशव्या वापरतात. आतलं लाकूड रोहिड्याच्या झाडाचं असतं.
भट्टी रसरशीत तापण्यासाठी किमान तीन तास भात्याने हवी भरावी लागते. हे फार कष्टाचं
काम आहे कारण न थांबता भात्यात हवा भरावी लागते. खांदे आणि पाठ भरून येते. खोलीत
हवा खेळती नसल्याने श्वास पुरत नाही आणि घामही प्रचंड येतो. मोहनलाल यांच्या पत्नी गीगीदेवी
त्यांना या कामात कायम मदत करायच्या. मात्र वय झाल्यामुळे त्या आजकाल हे काम करत नाहीत.
“मोरचांग तयार करण्याच्या अखख्य़ा प्रक्रियेतलं एवढं एकच काम बाया करतात. बाकी सगळं
आजवर कायम पुरुषच करत आलेत,” ६० वर्षांच्या गीगीदेवी म्हणतात. त्यांची मुलं रणमल
आणि आणि हरिशंकरसुद्धा लोहारकाम करतात. ही त्यांची सहावी पिढी. हे दोघंही मोरचांग
बनवतात. भात्याने
हवा भरायला सुरुवात झाल्यावर मोहनलाल सांडशीने रसरशीत तापलेला लोखंडाचा एक तुकडा
उचलतात आणि आरण म्हणजेच ऐरणीवर ठेवतात. त्यानंतर डाव्या हातातल्या सांडशीने
लोखंडाचा तुकडा पकडून उजव्या हातात एक हातोडी घेतात. त्यांच्या सोबत काम करणारा
दुसरा लोहार पाच किलोच्या हातोड्याने लोखंडाच्या तुकड्यावर घण घालायला लागतो.
मोहनलाल आणि तो असं दोघेही तालात काम करत राहतात. दोन्ही लोहारांचं तालात असं घण घालणं
“ढोलकीच्या आवाजासारखं वाटलं आणि म्हणूनच मी मोरचांग तयार करण्याच्या या कलेच्या
प्रेमात पडलो,” मोहनलाल सांगतात.

हातोडीचं हे सुरेल ‘संगीत’ तीन तास
चालतं. दोघांचेही हात नंतर सुजून येतात. तीन तासात या कारागिरांना किमान १०,०००
वेळेला हात उचलावा लागतो. जराशी जरी चूक झाली तरी बोटाला इजा होऊ शकते. “पूर्वी तर
माझी नखंही निघाली आहेत. या असल्या कामात दुखापत होणारच की,” मोहनलाल म्हणतात. आणि
हसून वेदना उडवून लावतात. जखमा होतात आणि पोळणं आणि भाजणंही नित्याचंच असतं. “किती
तरी जण आता हातोड्याऐवजी घण घालायला यंत्रांचा वापर करतायत पण आम्ही मात्र सगळं
आजही हातानेच करतो,” मोहनलाल यांचे पुत्र रणमल सांगतात.हातोड्याने घण घातल्यानंतर मोरचांग तयार
करण्यातला सगळ्यात अवघड भाग सुरू होतो. तापलेल्या लोखंडाला हवा तसा आकार आता
द्यायचा असतो. याला पुढचे दोन तास लागतात. अगदी कुशलपणे लोखंडातून मोरचांग कोरून
घेतलं जातं. त्यानंतर दोन तास थंड करण्यासाठी ठेवून दिलं जातं. यानंतर घासून सगळ्या
बाजू आणि गुळगुळीत केल्या जातात. “या घासण्याच्या कामाची जादू म्हणजे अगदी
आरशासारखं हे वाद्य चमकायला लागतं,” रणमल सांगतात. दर महिन्याला मोहनलाल यांच्या
कुटुंबाकडे किमान १० मोरचांग बनवण्याची मागणी येते. यांची किंमत नगाला १,२०० ते १,५००
रुपये असते. हिवाळ्यात पर्यटक अवतरतात आणि मग या वाद्याची किंमत दुपटीहून जास्त
होते. “किती तरी पर्यटक ईमेलवरच ऑर्डर पाठवतात,” रणमल सांगतात. फ्रान्स, जर्मनी, जपान,
अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, इटली आणि इतरही देशांतून ऑर्डर येतात. मोहनलाल आणि त्यांची
मुलं राजस्थानातल्या वेगवेगळ्या सांस्कृतिक महोत्सवांना जाऊन आपली कला सादर करतात
आणि वाद्यंही विकतात.

आपल्या मुलांनी ही कला शिकून घेतली
आहे याचं मोहनलाल यांना कौतुक असलं तरी जैसलमेरमध्ये हाताने मोरचांग बनवणाऱ्या कारागिरांची
संख्या मात्र झपाट्याने कमी होत चालली आहे. “अशा [चांगल्या] दर्जाच्या मोरचांगसाठी
लोक १,००० रुपये द्यायला देखील तयार नाहीत,” ते म्हणतात. मोरचांग बनवण्यासाठी लागणारे
कष्ट आणि चिकाटीची अनेकांची तयारी नाही. “दिवसभराच्या कामानंतर कुणी गिऱ्हाईक
मिळालंच तर ३००-४०० रुपये हातात येतात. हे काही टिकून राहणार नाही,” ते म्हणतात. अनेक लोहारांची अशी तक्रार असते की
धुरामुळे दृष्टी अधू होते. “भट्टीतून खूप धूर होतो जो थेट नाकात आणि डोळ्यात जातो.
खोकल्याची उबळ येते,” रणमल सांगतात. “भयंकर उष्णतेत आम्हाला भट्टीपाशी बसून रहावं
लागतं, त्यानेही श्वास कोंडल्यासारखा होतो.” हे ऐकताच मोहनलाल आपल्या मुलाला जरासं
रागावतात. “काय त्रास होतोय याचाच विचार करत बसलं तर शिकायचं कसं?” मोरचांगसोबतच मोहनलाल इतरही अनेक
वाद्यं स्वतःच तयार करायला शिकले आहेत. अलगुजा म्हणजेच अलगूज (दुहेरी बासरीसारखं
ध्वनीवाद्य), सनई, मुरली, सारंगी, संवादिनी आणि बासरी. “मला वाद्यं वाजवायला आवडतं
त्यामुळे मी सतत एखादं नवीन वाद्य शिकण्याचा प्रयत्न करत असतो,” ते म्हणतात. एका
ट्रंकेत त्यांनी ही सगळी अगदी निगुतीने जपून ठेवून दिली आहेत. “ये मेरा खजाना है,”
ते हसत हसत सांगतात.  ग्रामीण कारागिरांवरील या लेखमालेला
मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशनचे अर्थसहाय्य मिळाले आहे.

जैसलमेरचे मोहनलाल आणि त्यांचे मोरचांग

A lifetime of handcrafting morchangs

ریت کے ٹیلوں میں گونجتی مورچنگ کی آواز

മോർചാങ്കുകൾ മെനഞ്ഞ് ഒരു ജീവിതകാലം

ମୋର୍ଚାଙ୍ଗ ହସ୍ତଶିଳ୍ପରେ ସାରା ଜୀବନ

उनकर करेजा में धड़केला मोरचंग

দুহাতেৰে মৰ্চাং সাজি সাজি কটোৱা জীৱনটো

మోర్చంగ్‌ల తయారీలో ఒక జీవితకాలం…

মোরচাং গড়েই সারাজীবন কেটে গেল

सरी जिनगी हाथ ले मोरचंग गढ़त

ਹੱਥੀਂ ਬਣੇ ਮੋਰਚੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

राजस्थान: रेत के टीलों में गूंजती मोरचंग की आवाज़

ಮೋರ್ಚಾಂಗ್‌ ತಯಾರಿಕೆಯ ಐವತ್ತು ವರ್ಷಗಳು

પોતાના હાથોથી મોરચંગ બનાવવામાં વિતાવી આખી જીંદગી

மோர்ச்சாங்குகள் செய்யக் கழியும் ஆயுள்

01-IMG_5268-AG-They_dont_expect_much_from_my_education_because_I_am_a_girl.jpg

“माझी आई आणि मी काल रात्रीच यावरून
भांडलो,” एकवीस
वर्षांची आशा बस्सी सांगते. “साडेतीन
वर्षं झाली. माझे आई-वडील शिक्षण सोडून द्यायच्या आणि लग्न लावायच्या मागे लागले
आहेत.”यवतमाळ शहरातील सावित्री ज्योतिराव
सामाजिक विद्यालयात अंतिम वर्षाची विद्यार्थिनी, आशा सामाजिक कार्य विषयात पदवीच्या शेवटच्या वर्षाला आहे. औपचारिक
शिक्षण घेतलेली तिच्या कुटुंबातील ती पहिली सदस्य. “ज्या मुली लवकर लग्न करतात त्यांचं कौतुक केलं
जातं,” ती
म्हणते. &quot;पण मला मात्र शिकायचंय. या सगळ्यातून
सुटण्याचा, मुक्तीचा,
शिक्षण हा माझ्यासाठी एकच मार्ग आहे.” यवतमाळ जिल्ह्यातल्या जेवली गावाची
रहिवासी असलेली आशा मथुरा लभान समाजाची आहे. राज्यामध्ये या समुदायाची नोंद
विमुक्त जातींमध्ये केली जाते. तिचे आई-वडील शेतकरी आहेत. जेवलीमध्ये आपल्या शेतात
ते सोयाबीन, कापूस, गहू आणि बाजरी घेतात. आशाला दोन बहिणी आणि एक भाऊ. या चार
मुलांचं पालनपोषण करण्यासाठी हे कुटुंब शेतीवर अवलंबून आहे. आशा सर्वात थोरली. आशा
यवतमाळ शहरात तिच्या मामा आणि मामीसोबत राहते आणि पदवीचं शिक्षण घेते. गावातल्या काही शिक्षकांनी आग्रह
केला म्हणून आशाच्या पालकांनी तिला वयाच्या ७ व्या वर्षी घराजवळच्या जिल्हा परिषदेच्या
शाळेत दाखल केलं. तिसरीपर्यंत तिथे शिकल्यानंतर ती जेवलीपासून ११२ किलोमीटर दूर
यवतमाळ शहरात शिकायला गेली. तिथे तिने महाराष्ट्र बोर्डाच्या शाळेत शिक्षण घेतलं
आणि त्यानंतर जवळच्या महाविद्यालयात प्रवेश घेतला.

“आमच्या समाजातील मुली साधारणपणे ७वी
पर्यंत शिकतात, त्यानंतर त्यांना हळूहळू शाळा
सोडायला लावली जाते. फार कमी मुली कॉलेजपर्यंत शिकतात,” आशा सांगते. तिच्या धाकट्या बहिणीचंही तीन वर्षांपूर्वी लग्न झालं.आशा म्हणते, “आमचा समाज जुन्या विचारांचा आहे. मुलगी भविष्यात प्रेमात पडेल किंवा
इतर जातीच्या मुलासोबत लग्न करेल ही भीती लोकांच्या मनात असते. त्यामुळे अनेकदा मुलींवर कमी वयात
लग्नासाठी दबाव टाकला जातो. जर एखादी मुलगी तिच्या प्रियकरासोबत पळून गेली तर तिच्या
मैत्रिणींनाही शाळेतून काढून टाकलं जातं.” आशा सांगते.
“जातीबाहेर लग्न केलेली माझ्या
समाजातील एकही मुलगी मला माहीत नाहीये.&quot; आशा सांगते की कोविड-१९ महामारीच्या
काळात ती जेवलीला परतली होती. त्या दरम्यान तिच्यावर लग्न करण्यासाठीचा दबाव वाढला
होता. तिने काही स्थळंही पाहिली. ती सांगते, “कोविड-१९ साथीच्या काळात, माझ्या
इथल्या तीसेक मुलींची लग्नं झाली. त्यांचं वय २१ वर्षांपेक्षा कमी होतं.” जेवलीमध्ये मुलींच्या उच्च शिक्षणाला
प्रोत्साहन नसल्यामुळे उशीरा लग्न करण्यासाठी हे कारण फारसं कुणाला पटत नाही.
“माझ्या धाकट्या बहिणीचं लग्न झालं आहे आणि माझं
नाही, यामुळे लोक माझ्याकडे संशयाने
पाहतात.” “[शिक्षणासाठी] जे काही करायचं ते
सर्व मी स्वतःचं स्वतः करते,” आशा सांगते. तिच्या आवाजातली निराशा लपत नाही. उच्च शिक्षण घेणारी ती
तिच्या कुटुंबातील पहिलीच असल्याने तिला तिच्या कुटुंबाकडुन फारसं मार्गदर्शनही
मिळत नाही. तिचे वडील बालसिंग बस्सी यांनी अकरावीपर्यंत आणि आई विमल बस्सी यांनी
इयत्ता पाचवीपर्यंत शिक्षण घेतलं आहे. “आताही
त्यांना माझ्या शिक्षणाकडून फारशा अपेक्षा नाहीत कारण मी मुलगी आहे,” आशा म्हणते. आशाच्या शब्दात शिक्षण घेणे आता तिच्यासाठी
“लोटायचं काम” झाले आहे – असं काम ज्यामध्ये खूप शारीरिक आणि मानसिक संघर्ष करावा
लागतोय. “माझ्या शिक्षणात घरातील कोणीही
सहभागी नव्हतं. मला
फार वाटते की माझ्या आईने माझ्या सोबत उभे राहावं, मला सांगावं की ‘तू अभ्यास कर, मी तुझ्या पाठीशी आहे.’ पण मला माझ्या आईसोबतच या विषयावर सर्वात जास्त
भांडावे लागते,” ती म्हणते.

जेवलीपासून सर्वात जवळचं कॉलेज १२ किलोमीटर अंतरावर बिटरगावला आहे.
शाळेत येता-जाता मुलींना एकटीने प्रवास करावा लागतो. आणि मग पालकांना त्यांच्या
सुरक्षिततेची काळजी लागून राहते. त्यामुळे, मुली सहसा एकत्र प्रवास करतात. शिक्षणविषयक
पायाभूत सुविधा मुलींच्या शिक्षणासाठी किती मोलाच्या आहेत हेच यातून लक्षात येतं. “एका मुलीने जरी शाळा सोडली, तरी इतर पालकही त्यांच्या मुलीला प्रवासासाठी
सोबत जास्त कुणी नाही म्हणून शाळा सोडायला लावतात.”आशा सांगते की शाळेसाठी यवतमाळ शहरात
जाणं सोपं नव्हतं. ती मथुरा लभान भाषा बोलायची. तिच्या शाळेत शिक्षणाचे माध्यम
म्हणून वापरल्या जाणाऱ्या मराठीपेक्षा ती वेगळी होती. यामुळे वर्गात किंवा शालेय
कार्यक्रमात भाग घेणं कठीण व्हायचं. “माझ्या वर्गातली मुलं-मुली माझ्या बोलीभाषेची थट्टा करायचे. मी
वर्गात माझ्या बोलीत बोलले तर ते माझ्यावर हसतील अशी सारखी भीती वाटत रहायची.” या संकोचामुळे आशाची शाळेतील प्रगती
अत्यंत संथ गतीने झाली. “इयत्ता
सहावीपर्यंत मला फक्त मराठी अक्षरे लिहिता येत होती. पूर्ण वाक्यंही मराठीत लिहिता येत नव्हती. मला ‘कुत्रा’
आणि ‘मांजर’सारखे साधे साधे शब्दही पाचवीपर्यंत येत नव्हते.” पण बोर्डाच्या दहावीच्या परीक्षेत तिला
७९ टक्के गुण मिळाले आणि तिच्या मनातल्या सगळ्या शंका दूर झाल्या. आणि अगदी
ठामपणाने तिने आपल्या मामाला पुढे अभ्यास करू देण्यासाठी राजी केलं. बारावीत तिला
६३ टक्के गुण मिळाले. असं असूनही आशाची शैक्षणिक कामगिरी तिच्या लोकांसाठी फारशी महत्त्वाची
नाही -  “माझे आई-वडील कधीही अभिमानाने सांगू शकत नाहीत
की त्यांची मुलगी शहरात पदवीचे शिक्षण घेत आहे. कारण मुलीने जास्त शिकणं आमच्या
समाजात फारसं काही भारी मानलं जात नाही.” लवकर लग्न करण्याच्या रिवाजामुळे मुलींचा
शिक्षणाचा उत्साह कमी होतो. &quot;जर
वयाच्या सोळाव्या वर्षी लग्न होणार हे ठरलेलं असेल तर मुली शिक्षणासाठी का कष्ट घेतील?” आशा विचारते. एवढ्या बिकट परिस्थितसुद्धा आशाच्या महत्त्वाकांक्षा जाग्या
आहेत. आपल्या शिक्षणाचं मोल काय याची पूर्ण जाणीव असल्याने ती म्हणते, “मी
सुरक्षित आणि स्वावलंबी भविष्याची स्वप्नं पाहू शकते. आणि त्याचं कारण केवळ शिक्षण
हेच आहे.”

आशाला वाचनाची आवड आहे. सरिता आवाड
यांचं ‘हमरस्ता
नाकारताना’ आणि
सुनीता बोर्डे यांचं ‘फिंद्री’ ही तिची काही आवडती पुस्तकं. ही पुस्तकं उपेक्षित महिलांच्या जीवनावर
आधारित आहेत. तिला स्त्री अभ्यास या विषयात पदव्युत्तर पदवी घ्यायची आहे आणि तिची
यापूर्वीच सोनिपतच्या अशोका विद्यापिठात यंग इंडिया फेलो म्हणून निवडही झाली आहे.यवतमाळ शहरात जाणं आशाचा आत्मविश्वास
वाढण्यासाठी महत्त्वाचं ठरलं. “माझ्या नातेवाईकांना सोशल वर्कमधली पदवी कमी वाटत
असली तरी माझ्यासाठी ती खूप फायद्याची ठरली आहे,” ती म्हणते. जेवलीमध्ये मथुरा लभान समाजाचा तांडा मुख्य वस्तीपासून दूर होता. “या तुटलेपणामुळे आपल्याला आधुनिक, पुरोगामी विचारांशी जोडून घेणं कठीण जातं,” आशा सांगते. महाविद्यालयातील तिच्या शिक्षकांनी तिला
परिश्रमपूर्वक मार्गदर्शन केलं. विशेषत: मराठी शिकवणारे प्राध्यापक घनश्याम दरणेंनी तर खूपच. “स्त्रिया काहीही साध्य करण्यास
सक्षम नसतात असंच सगळ्यांना वाटतं,” आशा म्हणते. दु:खापेक्षा तिच्या आवाजात संताप असतो. ती म्हणते, “मला
ते बदलायचं आहे. मी काही तरी मोठं केल्यावर मला माझ्या गावात परत यायचंय आणि मुलींना
पुढे घेऊन जाणारा बदल घडवून आणायचाय. मला पळून जायचं नाही.” पण त्या आधी तिला येऊन घातलेली लगीनसराई पार करावी लागेल. या
दरम्यान तिच्या कुटुंबाकडून लग्नासाठी दबाव वाढेल. आशा म्हणते, “मला हा काळ तरुन
जाण्यासाठी खूप ताकद लागणार आहे.”

‘त्यांना माझ्या शिक्षणाकडून फारशा अपेक्षा नाहीत कारण मी मुलगी आहे’

'હું ભણીગણીને કંઈક બનું એવી ખાસ કોઈ અપેક્ષા તેઓ રાખતા નથી કારણ કે હું છોકરી છું'

'They don’t expect much from my education because I am a girl'

'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਹਾਂ'

‘பெண் என்பதால் என் கல்வியை அவர்கள் பொருட்படுத்தவில்லை’

‘പെൺകുട്ടിയായതിനാൽ എന്റെ വിദ്യാഭ്യാസത്തെക്കുറിച്ച് അവർക്ക് വലിയ പ്രതീക്ഷയൊന്നുമില്ല‘

ʼನಾನು ಹೆಣ್ಣಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಅವರು ನನ್ನ ಶಿಕ್ಷಣದಿಂದ ಹೆಚ್ಚಿನದನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸುವುದಿಲ್ಲʼ

’لڑکی ہوں، اس لیے میرا پڑھنا انہیں اچھا نہیں لگتا‘

‘ସେମାନେ ମୋ ପାଠପଢ଼ାରୁ ବେଶି କିଛି ଆଶା କରନ୍ତିନି, କାରଣ ମୁଁ ଜଣେ ଝିଅ’

‘আমি মেয়ে বলে ওরা আমার লেখাপড়া থেকে বেশি কিছু আশা করে না’

‘लड़की होने के चलते मेरा पढ़ना किसी को रास नहीं आता!’

नोनी होय सेती पढ़ई-लिखई ले बेदखल

‘बेटी के पढ़ाई-लिखाई के कवनो कीमत ना होखे’

‘মই ছোৱালী বাবে সিহঁতে মোৰ পৰা বেছি আশা নকৰে’

01-IMG_20240105_112323272-SS-I_want_to_play_for_India.jpg

‘विराट कोहली’. सगळ्यात लाडकं नाव.
इथे डुंगरा छोटा गावात क्रिकेटच्या या लोकप्रिय खेळाडूचे अनेक चाहते आहेत.हिवाळा सुरू आहे. सकाळचे १० वाजून
गेलेत. अनेक छोटे क्रिकेटपटू खेळात मग्न आहेत. मक्याच्या हिरव्या गार शेतांच्या
मधोमध असलेली मोकळी जागा म्हणजे क्रिकेटचं मैदान असेल असं पाहताक्षणी वाटणार पण
नाही. पण बांसवाडाच्या सगळ्या क्रिकेटपटूंना या मैदानाचा अगदी कानाकोपरा माहीत
आहे. मैदानाची सीमा असो किंवा खेळपट्टीच्या कडा. क्रिकेटच्या चाहत्यांबरोबर गप्पा
मारायच्या असल्या तर त्यांना नुसतं त्यांच्या आवडत्या खेळाडूबद्दल विचारायचं. बास.
सुरुवात विराट कोहलीनेच होते. पण लगेचच इतर नावं यायला लागतात – रोहित शर्मा,
जसप्रीत बुमरा, सूर्यकुमार यादव, मोहम्मद सिराज. आणि अखेर १८ वर्षांचा शिवम लबाना
म्हणतो, “मला स्मृती मंधाना आवडते.” भारताच्या महिला क्रिकेट संघाची माजी कर्णधार
देशात भरपूर लोकप्रिय आहे. स्मृती सलामीची डावखुरी फलंदाज आहे. पण इथे फक्त तिच्याबद्दल बोलणं सुरू
नाहीये, बरं का. आम्हाला जराशाने लक्षात येतं. क्रिकेटच्या क्षितिजावरच्या या उगवत्या भावी गोलंदाज आणि फलंदाजांमध्ये एकच
मुलगी अगदी उठून दिसतीये. फक्त नऊ वर्षांची असणारी हिताक्षी राहुल हरकिशी
क्रिकेटचा सगळा जामानिमा म्हणजे पांढरे बूट, बॅटिंग पॅड, मांडी आणि कोपराला
संरक्षक पट्ट्या घातलेली ही चिमुकली खेळाडू खेळायला सज्ज आहे.

“मला बॅटिंग करायचीये. मेरे को सब से
अच्छी लगती है बॅटिंग,” ती पारीला सांगते. “मैं इंडिया के लिये खेलना चाहूंगी,” ती
सांगून टाकते. हिताक्षीला बोलायला आवडत नाही फारसं. पण खेळपट्टीवर जाऊन आपला खेळ
दाखवण्यात तिला जास्त रस आहे. एकदम टणक खेळपट्टीवरून ती काही चेंडू सराईतपणे
जाळीपार करते. हिताक्षीचे वडीलच तिचे प्रशिक्षक
आहेत आणि हिताक्षीने भारतासाठी खेळावं असं त्यांनाही वाटतं. मग ती तिचं दिवसभराचं
वेळापत्रक सांगू लागते, “शाळेतून घरी आले की मी एक तासभर झोपते. त्यानंतर
संध्याकाळी चार ते आठ सराव असतो.” शनिवार-रविवारी आणि आजच्यासारखी सुटी असेल तर ती
सकाळी ७.३० वाजल्यापासून दुपारपर्यंत सराव करत असते. “आम्ही गेले १४ महिने सराव करतो.
तिच्याबरोबर मला पण खेळावं लागतं,” हिताक्षीचे वडील राहुल हरकिशी सांगतात.
बांसवाडाच्या डुंगरा बडा गावी त्यांचं गाड्या दुरुस्तीचं गॅरेज आहे. आपल्या
मुलीमध्ये क्षमता आहे यावर त्यांचा पूर्ण विश्वास आहे. ते म्हणतात, “शानदार प्लेयिंग
है. वडील म्हणून मला तिच्याशी फार शिस्तीत वागायला आवडत नाही, पण काय करणार?
वागावं वागतं.”

तिचा आहार एकदम पौष्टिक असावा याचीही
घरचे काळजी घेतात. “आठवड्यातून चार वेळा अंडी आणि कधी कधी मटण,” राहुल सांगतात.
“ती दररोज दोन ग्लास दूध पिते. कच्ची काकडी आणि गाजरसुद्धा खाते.”सगळ्या सरावाचा परिणाम निश्चितच
दिसून येतो. डुंगरा छोटा गावाचे १८ वर्षांचा शिवम लबाना आणि १५ वर्षांचा आशीष
लबाना जिल्हास्तरावर क्रिकेट खेळलेत. हिताक्षी त्यांच्याबरोबर सराव करते. हे दोघं
गोलंदाज आहेत आणि गेल्या चार-पाच वर्षांपासून विविध स्पर्धांमध्ये खेळतायत. लबाना
समुदायाच्या ६० संघांची लबाना प्रिमीयर लीग (एलबीएल) ही स्पर्धा भरते, त्यातही ते
खेळले आहेत. “आम्ही सगळ्यात आधी एलबीएलमध्ये
खेळलो तेव्हा आम्ही मुलं-मुलंच खेळत होतो. तेव्हा राहुल भैय्या काही आमचे
प्रशिक्षक नव्हते,” शिवम सांगतो. “मी एका सामन्यात पाच विकेट घेतल्या होत्या.” आजकाल ते राहुल हरकिशींनी सुरू
केलेल्या हिताक्षी क्लबसाठी देखील खेळतात. “आम्ही तिला प्रशिक्षण देतोय,” शिवम
सांगतो. “तिने खेळाची सुरुवात आमच्या संघातून करावी अशी आमची इच्छा आहे. आमच्या
समाजाच्या मुली [क्रिकेट] खेळत नाहीत. त्यामुळेच ती खेळतीये ही फार चांगली गोष्ट
आहे.”

हिताक्षीच्या आईवडलांचं स्वप्न काही वेगळं आहे
आणि त्यामुळे ती नशीबवान असल्याचं तिच्या संघातले खेळाडू म्हणतात. “उनका ड्रीम है उस
को आगे बढायेंगे.”हा खेळ कितीही लोकप्रिय असला तरी
मुलांनी तो खेळावा असं काही सगळ्यांना वाटत नाही. त्याच्या संघातला एक १५ वर्षांचा
खेळाडू अशाच कात्रीत अडकला आहे. “तो राज्यस्तरावर किती तरी वेळा खेळलाय आणि त्याला
पुढे खेळायचंय. पण सध्या तो खेळ सोडण्याच्या विचारात आहे. त्याच्या घरचे कदाचित
त्याला कोटाला पाठवतील,” तो सांगतो. कोचिंग क्लास आणि स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी
प्रसिद्ध असलेलं कोटा आणि क्रिकेटचा दुरान्वयेही संबंध लागत नाही. हिताक्षीची आई, शीला हरकिशी प्राथमिक
आणि माध्यमिक विद्यार्थ्यांना हिंदी शिकवते. घरच्या इतर सगळ्यांप्रमाणे तिही
क्रिकेटची चाहती आहे. “भारताच्या संघातल्या प्रत्येक खेळाडूचं नाव मला माहीत आहे
आणि मी सगळ्यांना ओळखू शकते. पण रोहित शर्मा मला सगळ्यात जास्त आवडतो,” ती हसत हसत
सांगते.

शिक्षिकेचं काम करत असतानाच फावल्या
वेळात शीला गॅरेजचंही काम पाहते. आमची भेट तिथेच झाली. “सध्या राजस्थानात फार कुणी
मुलं-मुली क्रिकेट खेळत नाहीयेत. आमच्या मुलीवर आम्ही थोडे फार कष्ट घेतोय आणि आम्ही
ते करतच राहू.”नऊ वर्षांच्या हिताक्षीला अजून मोठा
पल्ला गाठायचा आहे. पण तिच्या आई-वडलांचा निर्धार पक्का आहे. “तिला एक उत्तम
क्रिकेटपटू बनवण्यासाठी जे काही लागेल ते आम्ही करणार.” “पुढे काय होईल, मी सांगू शकत नाही,”
राहुल म्हणतात. “पण वडील म्हणून आणि एक चांगला खेळाडू म्हणून मी निश्चित सांगू
शकतो की ती एक दिवस भारतीय संघात खेळणार, नक्की.”

‘मला भारतासाठी खेळायचंय’

‘എനിക്ക് ഇന്ത്യയ്ക്കുവേണ്ടി കളിക്കണം’

‘I want to play for India’

'இந்தியாவுக்காக விளையாட விரும்புகிறேன்'

’میں انڈیا کے لیے کھیلنا چاہتی ہوں‘

‘আমি ভারতের হয়ে খেলতে চাই’

‘నేను భారతదేశం తరఫున ఆడాలనుకుంటున్నాను’

'ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਲਈ ਖੇਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ!'

‘મારે ભારત માટે રમવું છે’

'ನಾನು ಭಾರತದ ಪರವಾಗಿ ಆಡಬಯಸುತ್ತೇನೆ'

‘ମୁଁ ଭାରତ ପାଇଁ ଖେଳିବାକୁ ଚାହୁଁଛି’

‘हम इंडिया ला खेले चाहत बानी’

‘मंय भारत सेती खेले चाहत हवं’

‘মই ভাৰতৰ হৈ খেলিব বিচাৰোঁ’

‘मैं इंडिया के लिए खेलना चाहती हूं’

01-Salma_1-Crop-JM-Transwomen_in_Varanasi_vote_against_harassment.jpg

वाराणसीत मतदानाच्या दिवशी सलमा मतदान
केंद्रावर गेली तेव्हा तिथे दोन रांगा होत्या – स्त्रियांसाठी एक आणि पुरुषांसाठी
एक. काशी विश्वनाथ मंदिराकडे जाणाऱ्या एका अरुंद बोळातल्या सरकारी शाळेत बंगाली
टोला मतदान केंद्र तयार केलं होतं.पंचवीस वर्षांची पारलिंगी सलमा
स्त्रियांच्या रांगेत उभी राहिली. पण ती सांगते, “आँखे बडी हो गयी थी सबकी. पुरुष
माझ्याकडे पाहत नसल्याचा आव आणत होते आणि मी रांगेत सर्वात शेवटी उभी होते आणि बाया
हसत, कुजबुजत होत्या.”पण सलमाने अजिबात लक्ष दिलं नाही. “मी
तरीही आत गेले,” ती सांगते. “मला अधिकार दिला आहे आणि आज गरजेचा असणारा बदल
आणण्यासाठी मी त्या अधिकाराचा वापर केलाय.”

निवडणूक आयोगाने जाहीर केलेल्या
<a href="https://www.eci.gov.in/eci-backend/public/api/download?url=LMAhAK6sOPBp%2FNFF0iRfXbEB1EVSLT41NNLRjYNJJP1KivrUxbfqkDatmHy12e%2Fzk1vx4ptJpQsKYHA87guoLg6qlmD60BonJdDr9iLVjGJDrObJyQ1wp%2FB4NoHT3vNqtbfBs5%2FXMi%2BIkeGWxrog6Q%3D%3D">आकडेवारीनुसार</a> भारतातल्या ४८,०४४ “तृतीयपंथी मतदारांनी” मतदान केलं. खरं तर संख्या
मोठी असली तरी एखाद्या पारलिंगी व्यक्तीसाठी मतदार ओळखपत्र मिळवणं सोपं राहिलेलं
नाही. वाराणसीमध्ये सुमारे ३०० पारलिंगी व्यक्ती आहेत आणि त्यांच्यासाठी हे मतदार
ओळखपत्र मिळवणं म्हणजे मोठा संघर्ष असल्याचं नीती सांगते. प्रिझ्मॅटिक या सामाजिक
संस्थेची ती संस्थापक संचालक आहे. “आम्ही ५० पारलिंगी व्यक्तींना मतदार ओळखपत्रं
मिळवून दिली. पण निवडणूक आयोगाने माहितीच्या पडताळणीसाठी गृहभेटी देणं बंधनकारक
केलं होतं. या समुदायातल्या अनेकांना आपलं लिंग नक्की काय आहे याची पडताळणी करायला
कुणी घरी यावं असं वाटत नव्हतं.” 

सलमाला मात्र मतदार कार्ड मिळण्यात कसलीही
अडचण आली नाही. “मी काही माझ्या कुटुंबासोबत किंवा ज्यांना माझी लैंगिक ओळख माहित
नाही अशा कुणासोबत राहत नाही,” ती म्हणते.

पाचवीत असताना वर्गातली मुलं तिच्या
वागण्याबोलण्यावरून तिला इतका त्रास द्यायचे की सलमाने शाळा सोडून दिली. ती सध्या
तिच्या भावाबरोबर राहते. बनारसी साड्या विकण्याचा तिचा छोटा व्यवसाय आहे आणि त्यातून
ती महिन्याला १०,००० रुपये कमावते. स्थानिक दुकानांमधून साड्या विकत घेऊन ती
दुसऱ्या शहरांमधल्या गिऱ्हाईकांना पाठवते.गेली सहा वर्षं शमा ही पारलिंगी
स्त्री धंदा करून जगतीये. “बलिया जिल्ह्यातल्या एका छोट्या गावी माझा जन्म झाला
आणि तिथेच मी लहानाची मोठी झाले. पण माझ्या लैंगिक कलामुळे तिथे सगळाच गुंता होऊन
बसला होता,” ती सांगते. “शेजारी पाजारी त्यावरून माझ्या वडलांना टोकत रहायचे. ते
वैतागायचे आणि मी ‘नॉर्मल’ नाहीये म्हणून मला आणि माझ्या आईला शिवीगाळ करायचे.
स्पष्ट लैंगिक ओळख नसलेल्या माझ्यासारख्या व्यक्तीला जन्म दिल्याबद्दल ते माझ्या
आईला दोष द्यायचे. म्हणून मग मी वाराणसीला आले. आमच्या गावापासून हेच सगळ्याच
जवळचं शहर होतं.” मतदानाच्या दिवशी ती लवकरच केंद्रावर पोचली. “मला गर्दी टाळायची
होती आणि लोकांच्या नजरासुद्धा,” शमा सांगते. पारलिंगी व्यक्तींसाठी शहरं काही
कायम सुरक्षित नव्हती. खरं तर पारलिंगी व्यक्तींची सुटका, संरक्षण, पुनर्वसन
करण्यासाठी सरकारने पावलं उचलावीत असं <a id="12023" linktype="page">तृतीयपंथी व्यक्ती (हक्कांचे संरक्षण) कायदा</a>
सांगतो. नीती सांगते की ती महिन्याला अशा छळाची पाच ते सात प्रकरणं हाताळते. पारीने अनेक पारलिंगी स्त्रियांशी
संवाद साधला. आपल्यावर होणाऱ्या अत्याचारांबद्दल त्या पारीशी मोकळेपणाने बोलल्या.
सलमाला शाळेत इतर मुलांकडून छळ सहन करावा लागला होता. अर्चना एका ब्युटी
पार्लरमध्ये काम करायची. तिथल्या मालकाने तिचा लैंगिक छळ केला होता. अर्चना तक्रार
दाखल करण्यासाठी पोलिस स्टेशनला गेली पण तिथल्या अधिकाऱ्यांनी तिच्यावर विश्वासच
ठेवला नाही. उलट तिला धमकावलं आणि तिचा अपमान केला. अर्चनाला त्यांच्या वागण्याचा
फार धक्का वगैरे बसला नाही. २०२४ साली बनारस हिंदू विद्यापिठातील आयआयटीच्या एका
विद्यार्थिनीवर सामूहिक बलात्कार झाला होता त्या घटनेचा उल्लेख करत ती म्हणते, “कोणतीच
स्त्री सुरक्षित नसेल तर पारलिंगी स्त्री तरी कशी काय सुरक्षित असू शकेल?”

वाराणसीतून पंतप्रधान नरेंद्र मोदी
निवडणूक लढवणार असल्याने या मतदारसंघाला मोठंच वलय प्राप्त झालं होतं. मोदींनी
आपले निकटचे प्रतिस्पर्धी काँग्रेसचे अजय राय यांना दीड लाख मतांनी पराभूत केलं. “पंतप्रधान गेली दहा वर्षं आमच्या शहराचे
खासदार आहेत. पण त्यांनी कधी तरी आमचा विचार केलाय का?” सलमा विचारते. आपल्या
भविष्याविषयी तिला चिंता लागून राहिली आहे. “सगळा अंधारच आहे. पण आम्ही या
सरकारच्या कामावर करडी नजर ठेवून आहोत,” ती म्हणते. शमा आणि अर्चना दुजोरा देतात. या
दोघींनी २०१९ साली नरेंद्र मोदींना मत दिलं होतं. पण २०२४ मध्ये मात्र त्यांनी
वेगळा पर्याय निवडला. शमा म्हणते, या वेळी “आम्ही बदलाला मत दिलंय.” २५ वर्षांची अर्चना पदवीचं शिक्षण
घेतीये. ती म्हणते, “मला मोदींची भाषणं आवडायची. पण आता ते फक्त टेलिप्रॉम्प्टरवरचं
वाचून दाखवतायत.” आपल्याला कायद्याने दिलेले अधिकार
आणि कायद्यातले बदलही अगदी तसेच फक्त कागदावर राहिले असल्याचं त्यांचं मत आहे.

“दहा वर्षांपूर्वी त्यांनी अगदी
प्राथमिक अशा काही गोष्टी केल्या आणि तृतीयपंथी म्हणून आमचा स्वीकार केला. मात्र
हे सगळं फक्त कागदावर राहिलं,” शमा सांगते. सर्वोच्च न्यायालयाने २०१४ झाली
दिलेल्या निकालाचा ती उल्लेख करते. यामध्ये न्यायालयाने हे मान्य केलं की “शासनाला
दिलेल्या इतर शिफारशींसोबतच तृतीयपंथी हे तिसरं लिंग मानण्यात येईल.” या इतर
सूचनांमध्ये शैक्षणिक संस्था आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण आणि या समुदायासाठी
सामाजिक सुरक्षा योजनांसाठी पावलं उचलण्याचा समावेश होतो.२०१९ साली केंद्र सरकारने तृतीयपंथी
व्यक्ती (हक्कांचे रक्षण) कायदा पारित केला. या कायद्यानुसार शिक्षण आणि
नोकऱ्यांमध्ये भेदभावाला अटकाव केला गेला मात्र शैक्षणिक संस्था आणि सरकारी
नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण मात्र देण्यात आलं नाही. “सरकारने आम्हाला सर्व नोकऱ्यांमध्ये
आरक्षण द्यावं – अगदी शिपायापासून ते अधिकाऱ्यापर्यंत,” सलमा म्हणते. (नीती आणि सलमा वगळता या
वृत्तांतातील इतर नावं बदलण्यात आली आहेत)

पारलिंगी स्त्रियांचं मत छळापासून मुक्तीला

Trans women vote against harassment

వేధింపులకు వ్యతిరేకంగా వోటు వేసిన ట్రాన్స్‌ మహిళలు

നീതിക്കായി വോട്ട് ചെയ്യുന്ന ട്രാൻസ് സ്ത്രീകൾ

அச்சுறுத்தலுக்கு எதிராக வாக்களிக்கும் திருநங்கையர்

ট্রান্স-নারীদের ভোট পড়ল লাঞ্ছনা আর বৈষম্যের বিরুদ্ধে

ਜਦੋਂ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਸ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਪਾਈਆਂ ਵੋਟਾਂ

નફરતની રાજનીતિને ઉખાડી ફેંકવા મત આપતી પરલૈંગિક મહિલાઓ

ନିର୍ଯାତନା ବିରୋଧରେ ମତଦାନ କଲେ କିନ୍ନର

ಕಿರುಕುಳದ ವಿರುದ್ಧ ಮತ ಹಾಕಿದ ಟ್ರಾನ್ಸ್‌ ಮಹಿಳೆಯರು

उत्पीड़न के ख़िलाफ़ ट्रांस महिलाओं का मतदान

ट्रांस माइलोगन मन अतियाचार के खिलाफ वोट दीन

जोर-जुलुम के खिलाफ ट्रांस मेहरारू लोग के भोट

পৰিৱৰ্তনৰ হকে ভোট দিলে ৰূপান্তৰিত মহিলাই

01-image0-VB-Kulwinder_Kaur-from_lawbreaker_to_lawmaker.jpg

श्रीमंत असो वा गरीब, तरुण असो वृद्ध, प्रत्येकाने आपापले जोडे काढून महाराजांच्या पायाला हात लावायचे होते. पण, एक साधासा तरुण त्यांच्या डोळ्यात पाहत राहिला, एखाद्या गजासारखा ताठ उभा राहिला. वाकण्यास नकार दिला. कोणता मतभेद निर्दयीपणे चिरडून टाकण्याची ख्याती असलेल्या राजासमोर केलेल्या या उघड विद्रोहाने पंजाबच्या जोगा गावातील ज्येष्ठ मंडळी घाबरून गेली आणि अत्याचारी राजादेखील संतापला.या तरुणाचं नाव जागीर सिंग जोगा होतं. सेंट्रल इंडस्ट्रिअल सिक्युरिटी फोर्स (सीआयएसएफ)ची कॉन्स्टेबल कुलविंदर कौर हिने बॉलिवूड तारका आणि आता हिमाचल प्रदेशातल्या मंडीची खासदार कंगना रनौत हिच्या कानशिलात मारली त्याच्या नऊ दशकं आधी जागीर यांनी असाच धाडसी आणि वैयक्तिक निषेध व्यक्त केला होता. जोगाची नाराजी पटियालाचे महाराजा भूपिंदर सिंग यांच्यावर होती, ज्यांच्या सरंजामी गुंडांनी गरीब शेतकऱ्यांची जमीन बळकावण्याचा प्रयत्न केला होता. ते १९३० चं दशक होतं. त्यानंतर लगेच जे घडलं ते लोककथा आणि इतिहासात हरवून गेलं आहे. पण जोगा जगला. अशाच लढाया लढण्यासाठी. दशकभरानंतर जोगा आणि तत्कालीन लाल पक्षाच्या त्याच्या साथीदारांनी किशनगढ (सध्याच्या संगरूर जिल्ह्यात) भोवती एक युगप्रवर्तक संघर्ष केला आणि भूपिंदर सिंग यांच्या मुलाकडून ७८४ गावांतील हजारो एकर जमीन हिसकावून घेतली. ही जमीन त्यांनी भूमीहिनांना वाटली. पटियालाचे माजी राजा, पंजाबचे माजी मुख्यमंत्री कॅप्टन अमरिंदर सिंग हे भूपिंदर सिंग यांचे नातू. ह्या जमिनींच्या आणि इतर संघर्षानंतर १९५४ मध्ये जोगा नाभा तुरुंगात होते. कारावासात असतानाही  त्यांना विधानसभेवर निवडून दिलं. १९६२, १९७६ आणि १९७२ मध्येदेखील ते आमदार म्हणून निवडून आले.

“पंजाबच्या हवेतच विद्रोह आहे. कुलविंदर कौर म्हणजे पंजाबच्या वैयक्तिक, अनेकदा उत्स्फूर्त निदर्शनांच्या पूर्वीपासून चालत आलेल्या साखळीतला एक नवीन दुवा आहे. सुरुवात ना जोगाने होते ना कुलविंदर वर थांबते,” जोगा यांचे चरित्रकार जगतार सिंग सांगतात. जगतार सिंग निवृत्त महाविद्यालयीन शिक्षक असून ‘इन्किलाबी योद्धाः जागीर सिंग जोगा’ या पुस्तकाचे लेखक आहेत. पंजाबमधले बहुतेक वैयक्तिक विद्रोह अगदी साध्या, सामान्य नागरिकांकडून केले गेले आहे. कुलविंदर ही सीआयएसएफची हवालदार असून ती कपूरथला जिल्ह्याच्या महिवाल गावतल्या एका छोट्याशा शेतकरी कुटुंबातली मुलगी आहे. तिची आई वीर कौर हिची कंगना रनौतने टिंगल आणि निंदा केली असे कुलविंदरला वाटतं. वीर कौल आजही शेती करतात. जोगाच्या आधी प्रेमदत्त वर्माने भगतसिंग आणि त्यांच्या साथीदारांविरुद्ध लाहोर कट खटल्याच्या (१९२९-३०) दरम्यान कोर्टाच्या आत जय गोपाल यांच्यावर चप्पल फेकली होती. “ही पूर्वनियोजित रणनीती नव्हती. वर्मा यांचा निषेध उत्स्फूर्त होता. खटल्याच्या दरम्यान त्याचा आणि इतर आरोपींचा छळ करण्यात आला होता,” असं ‘द भगतसिंग रीडर’चे लेखक प्रा. चमनलाल म्हणतात. इंग्रजांनी खटला चालवल्याचं नाटक केल्यानंतर, भगतसिंग आणि त्यांच्या दोन साथीदारांना २३ मार्च १९३१ रोजी फाशी देण्यात आली. (त्यांच्यापैकी सर्वात लहान असलेल्या वर्माला पाच वर्षांची तुरुंगवासाठी शिक्षा झाली) बरोबर एक वर्षानंतर, त्यांच्या हौतात्म्याचा पहिला वर्धापन दिन साजरा करत असताना, दिसताक्षणी गोळी घालण्याच्या आदेशाची पायमल्ली करत १६ वर्षीय हरिकिशन सिंग सुरजीत याने होशियारपूर जिल्हा न्यायालयात असलेला ब्रिटिश ध्वज खाली उतरवून भारताचा तिरंगा फडकवला. “मुळात युनियन जॅक उतरवण्याची साद काँग्रेस पक्षाने दिली होती, परंतु त्यांनी माघार घ्यायला सुरुवात केली. सुरजीतने स्वतः पुढाकार घेतला. नंतर जे घडलं तो इतिहास आहे,” स्थानिक इतिहासकार अजमेर सिद्धू पारीला सांगतात. अनेक दशकांनंतर, आठवणींच्या लडी उलगडत सुरजीत म्हणाले होते, “त्या दिवशी मी जे केलं त्याचा मला आजही अभिमान आहे.” ध्वजारोहण नाट्यानंतर सुमारे सहा दशकांनी, सुरजीत भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे (मार्क्सवादी) सरचिटणीस झाले.

१९३२ च्या ध्वजारोहणाच्या घटनेनंतर काही वर्षांनी, सूरजीत यांचा अगदी कोवळ्या वयातला मित्र भगतसिंग झुग्गियांने सर्वात नाट्यमयरित्या निषेध व्यक्त केला. फक्त ११ वर्षांच्या, शाळेत तिसऱ्या इयत्तेत पहिला आलेल्या झुग्गियांला पारितोषिक मिळालं होतं. शिक्षण विभागाच्या बक्षीस समारंभात मान्यवरांनी त्याला मंचावर बोलावलं आणि ‘ब्रिटेनिया जिंदाबाद, हिटलर मुर्दाबाद’ अशी घोषणा देण्यास सांगितलं. मात्र, या छोट्या झुग्गियांने प्रेक्षकांसमोर येऊन, “ब्रिटानिया मुर्दाबाद, हिंदुस्थान जिंदाबाद”चा नारा दिला.  त्याला मारण्यात आलं, शाळेबाहेर काढण्यात आलं. तो पुन्हा कधी शाळेत जाऊ शकला नाही. पण आयुष्याच्या शेवटच्या दिवसांपर्यंत झुग्गियांना त्यांनी जे केलं त्याचा अभिमान होता. तुम्ही त्यांची कथा <a href="https://ruralindiaonline.org/en/articles/%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4-%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97-%E0%A4%9D%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82/">येथे</a>
वाचू शकता. २०२२ मध्ये झुग्गियां यांच्या मृत्यूच्या एक वर्ष आधी पारीचे संस्थापक-संपादक पी. साईनाथ यांनी त्यांच्याशी संवाद साधला होता. तेव्हा त्यांचे वय ९५ वर्ष होते. १२ जून रोजी कुलविंदर कौरचा भाऊ शेरसिंग महिवाल मोहाली येथे बहिणीला भेटल्यानंतर माध्यमांशी चर्चा करण्यासाठी बाहेर पडले, तेव्हा त्यांचीही अशीच काहीशी प्रतिक्रिया होती, “तिनं जे केलं त्याबद्दल तिला किंवा आम्हाला बिलकुल खंत वाटत नाहीये. त्यामुळे माफी मागण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही,” असं त्यांनी ठामपणे सांगितले. शेरसिंग यांच्याकडे सहा एकर जमीन आहे. अगदी पंजाबचा अलीकडचा काळदेखील अशाच स्वरुपाच्या तीव्र वैयक्तिक निषेधांनी भरलेला आहे. शेतकरी आत्महत्या, अंमली पदार्थांचे व्यसन आणि व्यापक बेरोजगारीच्या लाटेमध्ये, २०१४ हे वर्ष पंजाबच्या कापूस पिकाच्या पट्ट्यातील एक अशांत वर्ष होतं. कुणाकडूनही कसलीच आशा न करता, विक्रम सिंह धनौला यांनी त्यांच्या गावापासून खन्ना शहरापर्यंत सुमारे १०० किलोमीटर प्रवास केला, तत्कालीन मुख्यमंत्री, प्रकाश सिंह बादल १५ ऑगस्ट २०१४ रोजी तिथे तिरंगा फडकवणार होते.

बादल यांनी नुकतंच भाषण सुरू केलं होतं. तितक्यात धनौला यांनी त्यांचा दिशेने पायातील चप्पल भिरकावली. “मला त्याच्या चेहऱ्यावर सहज नेम धरता आला असता पण मी चप्पल मुद्दाम व्यासपीठावर फेकली. बनावट बियाणं आणि कीटकनाशकांमुळे आत्महत्या केलेल्या शेतकऱ्यांची व्यथा, बेरोजगार तरुण आणि शेतकऱ्यांचा त्रासाकडे मला त्यांचे लक्ष वेधायचं होतं,” असं धनौला सांगतात.धनौला आजही बर्नाला जिल्ह्यातल्या धनौला गावी राहतात. ते २६ दिवस तुरुंगात होते. त्यांना त्यांच्या कृत्याबद्दल काही पश्चात्ताप आहे का? असे विचारल्यावर त्यांनी पारीला सांगितलं, “कुलविंदर कौरने जे केलं किंवा मी १० वर्षांपूर्वी जे केलं ते कशातून येतं? कुठेच, कसलीच आशा दिसत नाही तेव्हा घडतात या गोष्टी.” ब्रिटीश राजवटीपासून ते सध्याच्या भाजप सरकारपर्यंत, अधून मधून काही लोक एकट्याने व्यक्त झाले आहेत. प्रत्येकाने आपापल्या मनातील आवाज ऐकला आणि परिणामांची पर्वा न करता आपला निषेध व्यक्त केला आहे. कंगना रनौत यांचे पंजाबसोबतचे संबंध २०२० मध्येच बिघडले. शेतकरी आंदोलन तेव्हा तापलेलं होतं. १९ नोव्हेंबर २०२१ रोजी केंद्र सरकारने अखेर तिन्ही वादग्रस्त कृषी कायदे मागे घेतले. या कायद्यांचा निषेध करणाऱ्या महिलाबद्दल तिने अपमानास्पद भाषा वापरली होती, तिने ट्वीट केलं होतं की, “हा हा हा... ह्या त्याच आज्जी आहेत, ज्यांना टाइम मासिकात सर्वात शक्तिशाली भारतीय म्हणून स्थान दिलं होतं. ती शंभर रुपयांत मिळू शकते.” पंजाबचे लोक कंगनाचे हे शब्द विसरलेले नाहीत असं दिसतं आणि याची प्रचिती ६ जून रोजी आली. कुलविंदर कौर म्हणाली, “ती (कंगना) म्हणाली की जे शेतकरी दिल्लीत निषेध करतायत त्यांना १००-२०० रुपये दिले गेले आहेत. त्यावेळी त्या आंदोलकांमध्ये माझी आईसुद्धा होती.” विचित्र गोष्ट म्हणजे कुलविंदरने कंगनाच्या कानशिलात मारल्याचं फुटेज पाहिल्याचा दावा कुणीही केलेला नाही. पण जे काही झालं, ते ६ जूनला सुरू झालं नाही हे नक्की.

चंदीगढ विमानतळावरच्या ६ जूनच्या कथित थप्पड प्रकरणाच्या खूप आधी, ३ डिसेंबर २०२१ रोजी कंगना रनौत मनालीहून परत येत असताना, तिच्या कारने पंजाबमध्ये प्रवेश करताच महिला शेतकऱ्यांनी तिला अडवलं. कंगनाकडे तिच्या वक्तव्याबद्दल माफी मागण्याशिवाय पर्याय नव्हता. सध्या सुरू असलेल्या या संघर्षात कुलविंदर, तिचा भाऊ शेरसिंग महिवाल आणि त्यांचे नातेवाईक यांच्यासाठी कौटुंबिक प्रतिष्ठेचे प्रश्नदेखील गंभीर आहेत. महिवाल पारीला सांगतात, “अनेक पिढ्यांपासून आम्ही सुरक्षा दलात काम करतोय. कुलविंदरच्या आधी माझ्या आजोबांच्या कुटुंबातील पाच जण सैन्यात होते. त्यात माझ्या आजोबांचाही समावेश आहे. त्यांच्या पाच मुलांपैकी तीन मुलांनी भारतीय सैन्यात सेवा बजावली आहे. ते १९६५ आणि १९७१ च्या युद्धात या देशासाठी लढले होते, तरीही तुम्हाला असं वाटतं का की, कंगनासारख्या आमचा दहशतवादी म्हणून उल्लेख करणाऱ्या व्यक्तीकडून आम्हाला देशभक्तीच्या प्रमाणपत्राची गरज आहे?” कुलविंदर कौरवर निलंबनाची कारवाई करण्यात आली आहे. ३५ वर्षीय कुलविंदरचा पतीही सीआयएसएफ कॉन्स्टेबल आहे आणि तिला २ मुले आहेत. तिची मुलगी ९ वर्षांची आहे तर मुलगा ५ वर्षांचा आहे. तिची सीआयएसएफमधली नोकरी जाण्याची शक्यता आहे. पण तरीही ज्यांना पंजाब कळलाय ते म्हणतात की अशी विद्रोही कृती करणाऱ्या प्रत्येकालाच त्याची झळ सोसावी लागते, परंतु त्यांच्या अशा वैयक्तिक धाडसातच बऱ्याचदा उज्ज्वल भविष्याची बीज पेली जातात. “जोगा आणि कौर दोघेही आमची स्वप्नं अजूनही जिवंत असल्याचं प्रतीक आहेत,” असं भाकपचे माजी आमदार हरदेव सिंग अर्शी म्हणतात. ते साठ वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा जागीर सिंग जोगा यांच्या संपर्कात आले. अर्शी जागीर सिंगच्या जोगा गावापासून २५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या दातेवास गावातले आहेत. ही दोन्ही गावे आजच्या मानसा जिल्ह्यात येतात. जोगा नाभा तुरुंगात असताना १९५४ मध्ये पंजाबच्या विधानसभेवर निवडून आले. सुरजीत, भगतसिंग झुग्गियां आणि प्रेमदत्त वर्मा हे पंजाबच्या वैयक्तिक निषेधाच्या दीर्घ गाथेच्या आणि संघर्षाच्या लोककथेचा भाग आहेत.

कुलविंदर कौरच्या समर्थनार्थ पंजाब आणि चंदीगढमध्ये रॅली आणि मिरवणुका काढल्या जात आहेत. त्यांनी ‘थप्पड मारणे’ साजरे केले नाही किंवा ते योग्य आहे असा आग्रह धरला नाही. पंजाबच्या शेतकऱ्यांच्या प्रतिष्ठेला आणि सचोटीला धक्का पोचू नये म्हणून एक प्रसिद्ध तारका आणि खासदाराविरुद्ध खड्या ठाकलेल्या कॉन्स्टेबलचं ते कौतुक करतायत. सोप्या भाषेत सांगायचं तर, त्यांना कुलविंदरची कृती पंजाबच्या वैयक्तिक निषेधाच्या परंपरेतली पुढची कडी वाटते.   या संपूर्ण प्रकरणाने राज्यभरात कविता, गाणी, मीम्स आणि व्यंगचित्रांचं पेव फुटलं आहे. आज पारी या कथेसह त्यातली एक कविता घेऊन येत आहे. प्रसिद्ध नाटककार आणि पंजाबी ट्रिब्यूनचे माजी संपादक कवी स्वराजबीर सिंग यांची ही कविता आहे. कुलविंदर कौरला सुरक्षा दलातील तिची नोकरी गमवावी लागू शकते. परंतु, तिच्या समर्थनार्थ बक्षिसे, कायदेशीर मदत आणि तिच्यासाठी मदतीचे हात पुढे येताना दिसत आहेत. पण जोगाप्रमाणेच, पंजाब विधानसभेत तिच्यासाठी खूप मोठी नोकरी वाट पहात आहे, कारण पाच ठिकाणी पोटनिवडणुका जवळ आल्या आहेत. पंजाबमधील अनेकांना ती निवडणूक लढवेल अशी आशा आहे.

___________________________________________________

आई मला सांग...स्वराजबीर आई, ए आई 
तुझ्या हृदयात काय आहे ते मला सांग, प्रिय आई 
माझ्यातले ज्वालामुखी फुटतात आणि उफाळून येतात.मला सांगा, दररोज आम्हाला कोण थप्पड मारतं? 
कोण आमच्या वाटेत येतात, 
आणि पडद्यावर गरजतात?आम्ही श्रीमंत आणि गर्विष्ठ लोकांच्या थपडा सहन करतो, 
पृथ्वीतलावरचे शोषित आम्ही पीडा सहन करतो, 
पण राज्याची आश्वासनं निघतात खोटी.पण कधीकधी, 
होय, अगदी क्वचित कधीकधी, 
दुखावलेली एखादी गरीब मुलगी उठते 
काळजातल्या भावनांचा होतो कल्लोळ, 
हवेत उठतो तिचा हात 
आणि ललकारते ती क्रूर राज्यकर्त्यांना.ही थप्पड, 
माझे आई, केवळ मारण्यासाठी नव्हतीच. 
माझ्या गांजलेल्या, दुखऱ्या काळजाने घातलेली हाक होती, किंकाळी होती.काही म्हणतात योग्यच झालं, 
काही म्हणतात चुकलंच. 
सभ्य म्हणा किंवा असभ्य, 
माझे काळीज रडतंय फक्त तुझ्यासाठी. तुला आणि तुझ्या लोकांना धमकावलं बलाढ्यांनी, 
आव्हानही दिलं. 
त्याच शक्तीशाली बलाढ्यांनी 
भोकं पाडली माझ्या काळजाला. हे माझं काळीज आहे, आई, 
माझं रडणारं काळीज. 
सभ्य म्हण किंवा असभ्य म्हण, 
ते तुझ्यासाठी रडतंय, ओरडतंय. 
काही म्हणतात योग्यच झालं, 
काही म्हणतात चुकलंच.





































पण हे माझं काळीज आहे, आई. 
माझं स्वाभिमानी काळीज, तुझ्यासाठी बोलणारं.

मूळ पंजाबी कवितेचा इंग्रजी अनुवादः चरणजीत सोहल 



स्वराजबीर पटकथाकार आणि पत्रकार असून पंजाबी ट्रिब्यूनचे माजी संपादक आहेत.

कायदा मोडणारी कुलविंदर कौर कायदेमंडळाच्या वाटेवर

কুলবিন্দর কৌর: আইন অমান্যকারী থেকে কানুনের রাখওয়ালা?

Kulwinder Kaur: from lawbreaker to lawmaker?

کلوندر کور: پنجاب میں مزاحمت کی تاریخ کا نیا چہرہ

കുൽ‌വിന്ദർ കൌർ- നിയമലംഘകയിൽനിന്ന് നിയമനിർമ്മാതാവിലേക്ക്

சட்டத்தை இயற்றுபவராக மாறவிருக்கிறாரா குல்விந்தர் கவுர்?

कुलविंदर कौर: कानून टोरेइय्या ले लेके कानून बनेइय्या तक?

కుల్విందర్ కౌర్: చట్టాన్ని ఉల్లంఘించటం నుండి చట్టసభకు?

कुलविंदर कौर: पंजाब में प्रतिरोध के इतिहास की नई कड़ी

କୁଲୱିନ୍ଦର କୌର : ଆଇନ ଉଲ୍ଲଙ୍ଘନକାରୀରୁ ଆଇନ ନିର୍ମାତା?

શું કાયદાનો ભંગ કરનાર કુલવિંદર કૌર કાયદા બનાવનાર બનશે?

ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਕਾਨੂੰਨ ਉਲੰਘਕ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਘਾੜ੍ਹੇ ਵੱਲ?

ಕುಲವಿಂದರ್‌ ಕೌರ್:‌ ಕಾರಾಗೃಹದಿಂದ ವಿಧಾನಸಭೆಯತ್ತ?

কুলৱিন্দৰ কৌৰঃ আইন ভংগকাৰীৰ পৰা আইন প্ৰণেতালৈ?

कुलविंदर कौर: बगावत के नयका चेहरा

01-DSC05999-PM_and_AS-People_respect_me_because.original.jpg

संध्याकाळ उलटून गेलीये. तमिळनाडूच्या वदनमेल्ली गावात श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरमचे लोक करिआक्कूदुच्या प्रयोगासाठी तयार होतायत. हा खेळ नेहमीच रात्रभर सादर केला जातो. किती तरी पात्रं आणि किती तरी वेशांतरं असतात त्याच्यात.पडद्यामागे लगबग सुरू आहे. ३३ वर्षांच्या शर्मीने चेहरा रंगवायला सुरुवात केलीये. लाल रंगाची पूड आणि तेल कालवून ती ओठ रंगवायला लागते आणि मेकअप किंवा अरिदारमचे काही साधे नियम सांगू लागते. “पुरुष आणि स्त्रियांचा अरिथारम वेगवेगळा असतो. तसंच पात्र आणि त्याची भूमिका किती छोटी किंवा मोठी आहे त्याप्रमाणेही त्यात बदल केला जातो.”श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरम ही नाटक मंडळी तमिळनाडूचा सर्वात जुना मानला जाणारा कलाप्रकार सादर करते. शर्मी आणि इतर तीन पारलिंगी कलाकार या १७ जणांच्या नाटक मंडळीत काम करतात. “माझ्या मागच्या पिढीचे कलाकारही तेरुकूदु सादर करायचे,” शरमी सांगते. “किती जुनं नाटक आहे वगैरे काही मला सांगता येणार नाही.”तेरुकूदु हा पथनाट्याचा प्रकार आहे. यामध्ये रामायण आणि महाभारतासारख्या महाकाव्यांमधल्या कथा आणि प्रसंग सादर केले जातात, तेही अख्खी रात्रभर. तेरुकूदुचे खेळ शक्यतो पांगुनी (एप्रिल) ते पुरत्तस्सी (सप्टेंबर) या काळात सादर केले जातात. शर्मी आणि तिचे सहकलाकार या काळात जवळपास दररोज एक खेळ करतात. महिन्याला १५-२० होतातच. एका खेळाचे प्रत्येक कलाकाराला ७००-८०० रुपये मिळतात. म्हणजे महिन्याला १०,००० ते १५,००० रुपयांची कमाई होते.पण हा काळ संपल्यानंतर या कलाकारांना कमाईचे पर्यायी स्रोत शोधण्यावाचून मार्ग नसतो. तेरुकूदुचाच एक वेगळा प्रकार करियाक्कूदु मयतीनंतर सादर केला जातो. हे कलाकार तो सादर करतात. “कुणाची मयत झाली तर मला आठवड्यातून दोन प्रयोग मिळतात,” शर्मी सांगते. ही नाटक मंडळी तिरुवल्लुर जिल्ह्याच्या पट्टरायपेरुंबुदुर गावात आहे. तिथून ६० किलोमीटरवर वदनमेल्लीमध्ये करियाक्कूदुची तयारी सुरू आहे.

कूदुसाठी सगळी तयारी झाली आहे. ज्या घरात मयत झाली आहे तिथे बाहेर मांडव टाकलाय आणि रस्त्यावर काळा कपडा अंथरलाय. गेलेल्या व्यक्तीची तसबीर घरासमोर ठेवण्यात आली आहे. समोर लावलेल्या दिव्याची वात थरथरते आणि ते प्रतिबिंब तसबिरीवर पडतं. रस्त्यावर ठेवलेली बाकडी, पातेली आणि टेबलं पाहून नंतर पंगत बसणार असल्यासारखं वाटतंय.“सगळं गाव जेव्हा शांत होतं तेव्हा आम्ही आमची वाद्यं जुळवायला सुरुवात करतो. तेव्हाच ती नीट सुरात लागली आहेत का नाही ते समजतं. मेकअप सुद्धा तेव्हाच सुरू होतो,” शर्मी सांगते. रात्री १० वाजता कूदुला सुरुवात होते. मुडी किंवा खेळात वापरल्या जाणाऱ्या मुकुटाला पूसइ किंवा नैवेद्य़ दाखवला जातो आणि खेळ सुरू होतो. “पूसइ म्हणजे या खेळाचा मान आहे. हा खेळ नीट पार पडू दे आणि सर्व कलाकार सही सलामत घरी पोचू देत अशी प्रार्थना आम्ही करतो,” ती सांगते.आज रात्री मिन्नळोली सिव पूजा हा खेळ सादर केला जाणार आहे. महाभारतातल्या पांडवांपैकी अर्जुन आणि त्याच्या आठ बायकांची ही कथा आहे. “मी आठही भूमिका करू शकते. आज मी बोगावदी सादर करणार आहे,” शर्मी सांगते. आणि त्यासोबतच सगळी पात्रं आणि या कहाणीतली गुंतागुंत याबद्दल बरीच माहिती देते.मिन्नळोली (वीज) ही अर्जुनाची आठवी पत्नी. राजा मेगरासन (मेघराजा) आणि राणी कोदिक्कलादेवीची मुलगी असलेल्या मिन्नळोलीचं वयाच्या पाचव्या वर्षीच अर्जुनाशी लग्न होतं. वयात आल्यावर ती आपल्या आई-वडलांना त्याच्याविषयी विचारते. ४८ दिवस सिवपूसइ (शिवाची पूजा) केल्यानंतरच अर्जुनाला भेटता येईल असं तिला सांगितलं जातं. मिन्नळोली ४७ दिवस अगदी नेमाने पूजा करते. ४८ व्या दिवशी तिची पूजा होण्याआधीच अर्जुन तिला भेटायला येतो. ती त्याला भेटायचं टाळते आणि पूजा होईपर्यंत थांबण्याची विनंती करते. पण अर्जुन ऐकतच नाही. त्यानंतर बरंच काय काय होतं. अखेर कृष्ण भगवान येतात व अखेर मिन्नळोली व अर्जुनाचं मिलन होऊन ते सुखाने नांदू लागतात.

आता शर्मी माइ म्हणजेच काळ्या शाईने तिच्या ओठांच्या कडा रंगवते. “मी ओठांना माइ लावते ते पाहून बऱ्याच जणांनी तसं करायला सुरुवात केली आहे,” ती म्हणते. “मी अशी काही सजून येते कि लोक मी खरंच बाई आहे का असं मला विचारतात. मी सजून बाहेर जाते तेव्हा पुरुषांची नजर माझ्यावरून हटलीच नाही पाहिजे.”शर्मीला मेकअप करण्याची इतकी जबरदस्त आवड आहे की सहा महिन्यांपूर्वी तिने ब्युटिशियनचा कोर्स केला. “आधी [लिंगबदल करण्याआधी] मला स्त्रियांचा मेकअप करू द्यायचे नाहीत.”शर्मीला स्वतःचा अरिदारम पूर्ण करण्यासाठी दीड तास लागतो. साडी नेसली की बोगावतीचा वेश पूर्ण होतो. “साडी कशी नेसायची ते मला कुणीही शिकवलेलं नाही. माझी मीच शिकले. नाकाला, कानाला भोकंही माझी मीच पाडली आहेत. सगळं काही स्वतःची स्वतः शिकले,” ती सांगते.“ऑपरेशन तेवढं डॉक्टरांनी केलं. तेही कसं करायचं माहीत असतं तर मीच केलं असतं. हॉस्पिटलमध्ये त्याच्यासाठी ५०,००० रुपये खर्च करावे लागलेत मला,” वयाच्या २३ व्या वर्षी केलेल्या लिंगबदल शस्त्रक्रियेबद्दल ती सांगते.“साडी नेसणारी पारलिंगी स्त्री लोकांना अजून सवयीची झाली नाहीये. इतर बाया कशा अगदी सहज साडी नेसून बाहेर पडू शकतात, तसं आम्ही नाही करू शकत,” ती सांगते. मात्र तिच्या कामामुळे तिला इतर पारलिंगी स्त्रियांसारखा छळ किंवा छेडछाड सहन करावी लागत नाही. “मी नाट्यकलाकार आहे म्हणून मला मान आहे.”

“मी तिरुवल्लुरच्या ईक्काड्डू गावची आहे,” आपला केसांचा टोप विंचरता विंचरता शर्मी सांगते. अगदी लहान असल्यापासून आपल्या गायला आणि नाटकातले संवाद म्हणायला आवडायचं असं ती सांगते. “मी लहान होते तेव्हाच नाटकाच्या प्रेमात पडले. नाटकातलं सगळंच मला आवडायचं, मेकअप, वेशभूषा... कधी काळी मी स्वतः एक नाट्यकलाकार होईन असं मात्र मला वाटलं नव्हतं.”आपला अभिनयाचा प्रवास ‘राजा रानी डान्स’मधून सुरू झाल्याचं शर्मी सांगते. यामध्ये नाच आणि वाद्यांचा भन्नाट मेळ असतो. “त्यानंतर दहा एक वर्षं मी तेरूकूदुचे स्टेज शो केले. यामध्ये नव्या गोष्टींचा वापर केलेला असतो. गेल्या चार वर्षांपासून मी थेरुकूदु सादर करायला लागलीये.”इतर पात्रांनी देखील आता अरिदारम म्हणजेच मेकअप करायला सुरुवात केली आहे. शर्मी तिच्या आठवणींमध्ये रमलीये. “माझ्या घरच्यांनी मला एक मुलगी म्हणूनच मोठं केलंय. आणि तेच अगदी स्वाभाविक होतं,” ती सांगते. चौथीत असताना तिला आपण पारलिंगी आहोत अशी जाणीव व्हायला लागली. “मात्र इतरांना याची जाणीव कशी करून द्यायची हे काही मला नीटसं समजत नव्हतं.”आणि हे सोपं नव्हतं हे हळू हळू तिला कळून चुकलं. शाळेत सगळे जण इतका त्रास द्यायचे की त्या छळाला कंटाळून तिने दहावीनंतर शाळाच सोडून दिली. “त्या वेळेस तिरुडी तिरुडी नावाचा एक सिनेमा आला होता. वर्गातली मुलं माझ्याभोवती गोळा व्हायची आणि त्यातल्या वंदरकुळली गाण्यातल्या ओळी म्हणून मला त्रास द्यायची.” या लोकप्रिय गाण्यामध्ये पारलिंगी व्यक्तींबद्दल अश्लील उल्लेख करण्यात आले आहेत. “त्यानंतर काही मी शाळेत गेले नाही.”“[मी शाळेत जायचं का थांबवलंय हे] मी माझ्या आई-वडलांना सांगूच शकले नाही. त्यांना ते समजण्यासारखं नव्हंत. म्हणून मी काहीच बोलले नाही,” ती म्हणते. “मी अगदी किशोरवयातच घर सोडून पळून गेले आणि थेट १५ वर्षांनी परत आले.”घरी परतणं अजिबात सोपं नव्हतं. मधल्या काळात तिचं लहनपणीचं घर पूर्णपणे मोडकळीला आलं होतं. तिथे राहणंच शक्य नसल्याने तिला भाड्याने घर शोधावं लागलं. “मी याच गावात लहानाची मोठी झाले पण आता भाड्याने घरच मिळत नव्हतं कारण आता मी एक पारलिंगी आहे ना,” शर्मी सांगते. “त्यांना वाटतं आम्ही घरात धंदा करतो.” काही काळानंतर तिला मुख्य गावापासून दूर एक भाड्याचं घर मिळालं.

शर्मी आदि द्रविडार या दलित जातीची आहे. सध्या ती आपल्या ५७ वर्षीय आईबरोबर राहते. तिची १० शेरडं आहेत. तेरुकूदुचे खेळ बंद असतात तेव्हा यातनंच तिची थोडी फार कमाई होते.“तेरुकूदु हे माझं एकमेव काम आहे. आणि ते सन्मानाचं काम आहे. लोकांमध्ये असताना आपल्यालाही प्रतिष्ठा आहे ही भावना आनंददायी असते,” ती म्हणते. “तेरुकूदु बंद असतात [ऑक्टोबर ते मार्च] तेव्हा शेरडं विकून आम्ही पोट भरतो. मला पिचई [बाजार मागायला] किंवा धंदा करायला जायचंच नाहीये.”शर्मीला नर्सिंग क्षेत्राची पण फार आवड आहे. “माझ्या बकऱ्या आजारी असल्या की मीच त्यांना बरं करते. त्यांना पिल्लं होतात तेव्हा मीच असते त्यांच्यासोबत,” ती सांगते. “पण मला व्यावसायिक नर्स काही होता यायचं नाही.”

खेळाची सुरुवात विदूषकाच्या कोट्यांनी आणि गाण्यांनी होते. त्यानंतर खेळाचा सूत्रधार असणारा पुरुष कलाकार रंगमंचावर येतो. मेगराजन आणि कोदिक्कलादेवी देखील आपली सुरुवातीची पदं सादर करतात आणि खेळ सुरू होत असल्याचं जाहीर करतात.

विनोद, कोट्या, गाणी, शोक असं सगळं होत असल्यामुळे नाटकाची कथा झरझर पुढे सरकते. विदूषक असलेले मुनुसामी आपले संवाद आणि अंगविक्षेपांतून लोकांना चांगलंच हसवतात. अगदी डोळ्यातून पाणी येईपर्यंत लोक &nbsp;हसतात. शर्मी आणि इतर कलाकार खेळादरम्यान किमान १० वेळी वेशभूषा बदलतात आणि प्रेक्षकांना याचं खरंच अप्रूप वाटतं. खेळाच्या मध्ये मध्ये चाबकाचे फटकारे मारले जातात. त्यामुळे रंगमंचावर सुरू असलेल्या कथानकात एकदम जान येते आणि समोरच्या प्रेक्षकांना पेंग येत असली तर तीही जाते.पहाटे ३.३० च्या समुरास अर्जुनाने ‘तू विधवेचं जिणं जगशील’ असा शाप दिलेली मिन्नळोली मंचावर येते. नाटकाचे लेखक रुबन ही भूमिका करतात. त्यांनी म्हटलेलं ओप्पारी (शोकगीत) ऐकून प्रेक्षकांमधल्या अनेकांना रडू फुटतं. गाणं सुरू असताना किती तरी जण रुबनच्या हातात पैसे सरकवतात. हा प्रसंग संपल्यावर वातावरण जरा हलकं फुलकं करण्यासाठी विदूषक पुन्हा एकदा मंचावर येऊन जरा हास्यविनोद करतो.सूर्योदयाची वेळ झालीये. मिन्नलोली आणि अर्जुनाचं नुकतंच मिलन झालंय. रुबन मयत झालेल्याची आठवण काढून त्यांचा आशीर्वाद मागतो. त्यानंतर जमलेल्या प्रेक्षकांचे आभार मानून हा खेळ संपला असल्याचं जाहीर केलं जातं. सकाळचे ६ वाजलेले असतात. प्रयोग संपतो.कलाकारांची आवराआवर सुरू होते. सगळे थकले असले तरी खूश आहेत. काहीही संकट न येता खेळ पार पडलाय. “कधी कधी लोक छेडतात. एकदा तर मी माझा फोन नंबर दिला नाही म्हणून एकाने सुरा भोसकायचा प्रयत्न केला होता,” शर्मी सांगते. “आम्ही पारलिंगी स्त्रिया आहोत हे जेव्हा त्यांना समजतं तेव्हा कधी कधी पुरुष लोक तुसड्यासारखं वागतात आणि शरीरसंबंधांची मागणी करतात. आम्ही पण माणसंच आहोत हे त्यांच्या लक्षात येत नाही. अगदी क्षणभर जरी त्यांनी आम्हाला काय काय अडचणींचा सामना करावा लागत असेल याचा विचार केला ना, तरी ते असलं वागणार नाहीत आमच्याशी.”

अरिदारम म्हणजेच चेहऱ्यावरचा रंग उतरवणं काही सोपं काम नाही. तेल लावून कापडाने चेहरा स्वच्छ पुसून घ्यावा लागतो. “आम्हाला घरी पोचायला ९ किंवा १० वाजतात. किती लांबचा प्रवास आहे त्यावर सगळं असतं. घरी गेल्यावर स्वयंपाक करायचा, खायचं आणि आणि झोपायचं. दुपारी जाग आली की खाईन किंवा मग संध्याकाळपर्यंत ढाराढूर,” शर्मी सांगते. “कूदुच्या हंगामात रोज जरी खेळ असले ना तरी दमायला होत नाही. एरवीच जास्त थकायला होतं कारण दोन खेळांच्या मध्ये बराच काळ जातो.”आराम करणं किंवा कमी खेळात काम करणं परवडत नसल्याचं शर्मी सांगते. तेरुकूदुच्या कलाकारांना वाढत्या वयाचाही विचार करावा लागतो. तरुण आणि धट्ट्याकट्ट्या कलाकारांना काम मिळण्याची संधी जास्त असते कारण प्रत्येक खेळामागे ७००-८०० रुपये बिदागी मिळते. वय व्हायला लागलं की कामही कमी मिळतं आणि पैसेही ४००-५०० वर येतात.“नाट्य कलाकारांचं कसंय, आमचा चेहरा सुंदर असतो आणि शरीरात ताकद असते तोपर्यंतच आम्हाला काम मिळतं,” शर्मी सांगते. “हे सगळं आहे [रुप, मान, काम] तोपर्यंतच डोक्यावर छप्पर आणि पोटापाण्यासाठी काही तरी व्यवसायाची सोय करावी लागणार आहे. आयुष्याची संध्याकाळ तेव्हा कुठे बरी जाईल!”हे वार्तांकन मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशनच्या फेलोशिपद्वारे करण्यात आले आहे.

‘नाट्यकलाकार आहे म्हणून मला मान आहे’

'ഒരു നാടക കലാകാരിയായതുകൊണ്ടാണ് ആളുകൾ എന്നെ ബഹുമാനിക്കുന്നത്'

‘People respect me because I'm a theatre artiste’

'ਲੋਕ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਥੀਏਟਰ ਕਲਾਕਾਰ ਹਾਂ'

‘ರಂಗ ಕಲಾವಿದೆಯಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಜನ ನನ್ನನ್ನು ಗೌರವಿಸುತ್ತಾರೆ’

‘নাট্যশিল্পী বলেই লোকে সম্মান করে আমাকে’

‘लोग इज्जत देवेला काहे कि हम रंगमंच कलाकार हईं’

‘নাট্যশালাৰ শিল্পী বুলিহে মানুহে মোক সন্মান কৰে’

’لوگ میری عزت کرتے ہیں کیونکہ میں تھیٹر فنکار ہوں‘

‘கூத்து கலைஞரா இருக்கறதால சனங்க மதிக்கறாங்க’

eng-theatre-mob.png

01-DSC05999-PM_and_AS-People_respect_me_because_Im_a_theatre_artiste.jpg

संध्याकाळ उलटून गेलीये. तमिळनाडूच्या
वदनमेल्ली गावात श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरमचे लोक करिआक्कूदुच्या प्रयोगासाठी
तयार होतायत. हा खेळ नेहमीच रात्रभर सादर केला जातो. किती तरी पात्रं आणि किती तरी
वेशांतरं असतात त्याच्यात.पडद्यामागे लगबग सुरू आहे. ३३
वर्षांच्या शर्मीने चेहरा रंगवायला सुरुवात केलीये. लाल रंगाची पूड आणि तेल कालवून
ती ओठ रंगवायला लागते आणि मेकअप किंवा अरिदारमचे काही साधे नियम सांगू लागते. “पुरुष
आणि स्त्रियांचा अरिथारम वेगवेगळा असतो. तसंच पात्र आणि त्याची भूमिका किती छोटी
किंवा मोठी आहे त्याप्रमाणेही त्यात बदल केला जातो.” श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरम ही
नाटक मंडळी तमिळनाडूचा सर्वात जुना मानला जाणारा कलाप्रकार सादर करते. शर्मी आणि
इतर तीन पारलिंगी कलाकार या १७ जणांच्या नाटक मंडळीत काम करतात. “माझ्या मागच्या
पिढीचे कलाकारही तेरुकूदु सादर करायचे,” शरमी सांगते. “किती जुनं नाटक आहे वगैरे
काही मला सांगता येणार नाही.” तेरुकूदु हा पथनाट्याचा प्रकार आहे. यामध्ये
रामायण आणि महाभारतासारख्या महाकाव्यांमधल्या कथा आणि प्रसंग सादर केले जातात,
तेही अख्खी रात्रभर. तेरुकूदुचे खेळ शक्यतो पांगुनी (एप्रिल) ते पुरत्तस्सी
(सप्टेंबर) या काळात सादर केले जातात. शर्मी आणि तिचे सहकलाकार या काळात जवळपास
दररोज एक खेळ करतात. महिन्याला १५-२० होतातच. एका खेळाचे प्रत्येक कलाकाराला ७००-८००
रुपये मिळतात. म्हणजे महिन्याला १०,००० ते १५,००० रुपयांची कमाई होते. पण हा काळ संपल्यानंतर या कलाकारांना कमाईचे पर्यायी स्रोत शोधण्यावाचून मार्ग
नसतो. तेरुकूदुचाच एक वेगळा प्रकार करियाक्कूदु मयतीनंतर सादर केला जातो. हे कलाकार
तो सादर करतात. “कुणाची मयत झाली तर मला आठवड्यातून दोन प्रयोग मिळतात,” शर्मी
सांगते. ही नाटक मंडळी तिरुवल्लुर जिल्ह्याच्या पट्टरायपेरुंबुदुर गावात आहे.
तिथून ६० किलोमीटरवर वदनमेल्लीमध्ये करियाक्कूदुची तयारी सुरू आहे.

कूदुसाठी सगळी तयारी झाली आहे. ज्या
घरात मयत झाली आहे तिथे बाहेर मांडव टाकलाय आणि रस्त्यावर काळा कपडा अंथरलाय.
गेलेल्या व्यक्तीची तसबीर घरासमोर ठेवण्यात आली आहे. समोर लावलेल्या दिव्याची वात
थरथरते आणि ते प्रतिबिंब तसबिरीवर पडतं. रस्त्यावर ठेवलेली बाकडी, पातेली आणि टेबलं
पाहून नंतर पंगत बसणार असल्यासारखं वाटतंय.  “सगळं गाव जेव्हा शांत होतं तेव्हा
आम्ही आमची वाद्यं जुळवायला सुरुवात करतो. तेव्हाच ती नीट सुरात लागली आहेत का
नाही ते समजतं. मेकअप सुद्धा तेव्हाच सुरू होतो,” शर्मी सांगते. रात्री १० वाजता
कूदुला सुरुवात होते. मुडी किंवा खेळात वापरल्या जाणाऱ्या मुकुटाला पूसइ किंवा
नैवेद्य़ दाखवला जातो आणि खेळ सुरू होतो. “पूसइ म्हणजे या खेळाचा मान आहे. हा खेळ
नीट पार पडू दे आणि सर्व कलाकार सही सलामत घरी पोचू देत अशी प्रार्थना आम्ही करतो,”
ती सांगते. आज रात्री मिन्नळोली सिव पूजा हा खेळ
सादर केला जाणार आहे. महाभारतातल्या पांडवांपैकी अर्जुन आणि त्याच्या आठ बायकांची
ही कथा आहे. “मी आठही भूमिका करू शकते. आज मी बोगावदी सादर करणार आहे,” शर्मी
सांगते. आणि त्यासोबतच सगळी पात्रं आणि या कहाणीतली गुंतागुंत याबद्दल बरीच माहिती
देते. मिन्नळोली (वीज) ही अर्जुनाची आठवी पत्नी. राजा मेगरासन (मेघराजा) आणि राणी
कोदिक्कलादेवीची मुलगी असलेल्या मिन्नळोलीचं वयाच्या पाचव्या वर्षीच अर्जुनाशी
लग्न होतं. वयात आल्यावर ती आपल्या आई-वडलांना त्याच्याविषयी विचारते. ४८ दिवस सिवपूसइ
(शिवाची पूजा) केल्यानंतरच अर्जुनाला भेटता येईल असं तिला सांगितलं जातं. मिन्नळोली
४७ दिवस अगदी नेमाने पूजा करते. ४८ व्या दिवशी तिची पूजा होण्याआधीच अर्जुन तिला
भेटायला येतो. ती त्याला भेटायचं टाळते आणि पूजा होईपर्यंत थांबण्याची विनंती
करते. पण अर्जुन ऐकतच नाही. त्यानंतर बरंच काय काय होतं. अखेर कृष्ण भगवान येतात व
अखेर मिन्नळोली व अर्जुनाचं मिलन होऊन ते सुखाने नांदू लागतात.

आता शर्मी माइ म्हणजेच काळ्या शाईने तिच्या
ओठांच्या कडा रंगवते. “मी ओठांना माइ लावते ते पाहून बऱ्याच
जणांनी तसं करायला सुरुवात केली आहे,” ती म्हणते. “मी अशी काही सजून येते कि लोक मी
खरंच बाई आहे का असं मला विचारतात. मी सजून बाहेर जाते तेव्हा पुरुषांची नजर
माझ्यावरून हटलीच नाही पाहिजे.”शर्मीला मेकअप करण्याची इतकी जबरदस्त
आवड आहे की सहा महिन्यांपूर्वी तिने ब्युटिशियनचा कोर्स केला. “आधी [लिंगबदल
करण्याआधी] मला स्त्रियांचा मेकअप करू द्यायचे नाहीत.” शर्मीला स्वतःचा अरिदारम पूर्ण
करण्यासाठी दीड तास लागतो. साडी नेसली की बोगावतीचा वेश पूर्ण होतो. “साडी कशी
नेसायची ते मला कुणीही शिकवलेलं नाही. माझी मीच शिकले. नाकाला, कानाला भोकंही माझी
मीच पाडली आहेत. सगळं काही स्वतःची स्वतः शिकले,” ती सांगते. “ऑपरेशन तेवढं डॉक्टरांनी केलं. तेही
कसं करायचं माहीत असतं तर मीच केलं असतं. हॉस्पिटलमध्ये त्याच्यासाठी ५०,००० रुपये
खर्च करावे लागलेत मला,” वयाच्या २३ व्या वर्षी केलेल्या लिंगबदल
शस्त्रक्रियेबद्दल ती सांगते. “साडी नेसणारी पारलिंगी स्त्री
लोकांना अजून सवयीची झाली नाहीये. इतर बाया कशा अगदी सहज साडी नेसून बाहेर पडू
शकतात, तसं आम्ही नाही करू शकत,” ती सांगते. मात्र तिच्या कामामुळे तिला इतर
पारलिंगी स्त्रियांसारखा छळ किंवा छेडछाड सहन करावी लागत नाही. “मी नाट्यकलाकार आहे म्हणून मला मान आहे.”

“मी तिरुवल्लुरच्या ईक्काड्डू गावची
आहे,” आपला केसांचा टोप विंचरता विंचरता शर्मी सांगते. अगदी लहान असल्यापासून
आपल्या गायला आणि नाटकातले संवाद म्हणायला आवडायचं असं ती सांगते. “मी लहान होते
तेव्हाच नाटकाच्या प्रेमात पडले. नाटकातलं सगळंच मला आवडायचं, मेकअप, वेशभूषा...
कधी काळी मी स्वतः एक नाट्यकलाकार होईन असं मात्र मला वाटलं नव्हतं.”आपला अभिनयाचा
प्रवास ‘राजा रानी डान्स’मधून सुरू झाल्याचं शर्मी सांगते. यामध्ये नाच आणि
वाद्यांचा भन्नाट मेळ असतो. “त्यानंतर दहा एक वर्षं मी तेरूकूदुचे स्टेज शो केले.
यामध्ये नव्या गोष्टींचा वापर केलेला असतो. गेल्या चार वर्षांपासून मी थेरुकूदु
सादर करायला लागलीये.” इतर पात्रांनी देखील आता अरिदारम
म्हणजेच मेकअप करायला सुरुवात केली आहे. शर्मी तिच्या आठवणींमध्ये रमलीये. “माझ्या
घरच्यांनी मला एक मुलगी म्हणूनच मोठं केलंय. आणि तेच अगदी स्वाभाविक होतं,” ती
सांगते. चौथीत असताना तिला आपण पारलिंगी आहोत अशी जाणीव व्हायला लागली. “मात्र
इतरांना याची जाणीव कशी करून द्यायची हे काही मला नीटसं समजत नव्हतं.” आणि हे सोपं नव्हतं हे हळू हळू तिला
कळून चुकलं. शाळेत सगळे जण इतका त्रास द्यायचे की त्या छळाला कंटाळून तिने दहावीनंतर
शाळाच सोडून दिली. “त्या वेळेस तिरुडी तिरुडी नावाचा एक सिनेमा आला होता. वर्गातली
मुलं माझ्याभोवती गोळा व्हायची आणि त्यातल्या वंदरकुळली गाण्यातल्या ओळी म्हणून
मला त्रास द्यायची.” या लोकप्रिय गाण्यामध्ये पारलिंगी व्यक्तींबद्दल अश्लील उल्लेख
करण्यात आले आहेत. “त्यानंतर काही मी शाळेत गेले नाही.” “[मी शाळेत जायचं का थांबवलंय हे] मी
माझ्या आई-वडलांना सांगूच शकले नाही. त्यांना ते समजण्यासारखं नव्हंत. म्हणून मी
काहीच बोलले नाही,” ती म्हणते. “मी अगदी किशोरवयातच घर सोडून पळून गेले आणि थेट १५
वर्षांनी परत आले.” घरी परतणं अजिबात सोपं नव्हतं. मधल्या काळात तिचं लहनपणीचं घर पूर्णपणे
मोडकळीला आलं होतं. तिथे राहणंच शक्य नसल्याने तिला भाड्याने घर शोधावं लागलं. “मी
याच गावात लहानाची मोठी झाले पण आता भाड्याने घरच मिळत नव्हतं कारण आता मी एक
पारलिंगी आहे ना,” शर्मी सांगते. “त्यांना वाटतं आम्ही घरात धंदा करतो.” काही
काळानंतर तिला मुख्य गावापासून दूर एक भाड्याचं घर मिळालं.

शर्मी आदि द्रविडार या दलित जातीची
आहे. सध्या ती आपल्या ५७ वर्षीय आईबरोबर राहते. तिची १० शेरडं आहेत. तेरुकूदुचे
खेळ बंद असतात तेव्हा यातनंच तिची थोडी फार कमाई होते.“तेरुकूदु हे माझं एकमेव काम आहे.
आणि ते सन्मानाचं काम आहे. लोकांमध्ये असताना आपल्यालाही प्रतिष्ठा आहे ही भावना आनंददायी
असते,” ती म्हणते. “तेरुकूदु बंद असतात [ऑक्टोबर ते मार्च] तेव्हा शेरडं विकून
आम्ही पोट भरतो. मला पिचई [बाजार मागायला] किंवा धंदा करायला जायचंच नाहीये.” शर्मीला नर्सिंग क्षेत्राची पण फार
आवड आहे. “माझ्या बकऱ्या आजारी असल्या की मीच त्यांना बरं करते. त्यांना पिल्लं होतात
तेव्हा मीच असते त्यांच्यासोबत,” ती सांगते. “पण मला व्यावसायिक नर्स काही होता यायचं
नाही.”

खेळाची सुरुवात विदूषकाच्या कोट्यांनी
आणि गाण्यांनी होते. त्यानंतर खेळाचा सूत्रधार असणारा पुरुष कलाकार रंगमंचावर येतो.
मेगराजन आणि कोदिक्कलादेवी देखील आपली सुरुवातीची पदं सादर करतात आणि खेळ सुरू होत
असल्याचं जाहीर करतात.

विनोद, कोट्या, गाणी, शोक असं सगळं
होत असल्यामुळे नाटकाची कथा झरझर पुढे सरकते. विदूषक असलेले मुनुसामी आपले संवाद
आणि अंगविक्षेपांतून लोकांना चांगलंच हसवतात. अगदी डोळ्यातून पाणी येईपर्यंत
लोक  हसतात. शर्मी आणि इतर
कलाकार खेळादरम्यान किमान १० वेळी वेशभूषा बदलतात आणि प्रेक्षकांना याचं खरंच
अप्रूप वाटतं. खेळाच्या मध्ये मध्ये चाबकाचे फटकारे मारले जातात. त्यामुळे
रंगमंचावर सुरू असलेल्या कथानकात एकदम जान येते आणि समोरच्या प्रेक्षकांना पेंग
येत असली तर तीही जाते. पहाटे ३.३० च्या समुरास अर्जुनाने ‘तू
विधवेचं जिणं जगशील’ असा शाप दिलेली मिन्नळोली मंचावर येते. नाटकाचे लेखक रुबन ही
भूमिका करतात. त्यांनी म्हटलेलं ओप्पारी (शोकगीत) ऐकून प्रेक्षकांमधल्या अनेकांना
रडू फुटतं. गाणं सुरू असताना किती तरी जण रुबनच्या हातात पैसे सरकवतात. हा प्रसंग
संपल्यावर वातावरण जरा हलकं फुलकं करण्यासाठी विदूषक पुन्हा एकदा मंचावर येऊन जरा
हास्यविनोद करतो. सूर्योदयाची वेळ झालीये. मिन्नलोली
आणि अर्जुनाचं नुकतंच मिलन झालंय. रुबन मयत झालेल्याची आठवण काढून त्यांचा आशीर्वाद
मागतो. त्यानंतर जमलेल्या प्रेक्षकांचे आभार मानून हा खेळ संपला असल्याचं जाहीर
केलं जातं. सकाळचे ६ वाजलेले असतात. प्रयोग संपतो. कलाकारांची आवराआवर सुरू होते. सगळे थकले असले तरी खूश आहेत. काहीही संकट न
येता खेळ पार पडलाय. “कधी कधी लोक छेडतात. एकदा तर मी माझा फोन नंबर दिला नाही
म्हणून एकाने सुरा भोसकायचा प्रयत्न केला होता,” शर्मी सांगते. “आम्ही पारलिंगी स्त्रिया
आहोत हे जेव्हा त्यांना समजतं तेव्हा कधी कधी पुरुष लोक तुसड्यासारखं वागतात आणि
शरीरसंबंधांची मागणी करतात. आम्ही पण माणसंच आहोत हे त्यांच्या लक्षात येत नाही. अगदी
क्षणभर जरी त्यांनी आम्हाला काय काय अडचणींचा सामना करावा लागत असेल याचा विचार
केला ना, तरी ते असलं वागणार नाहीत आमच्याशी.”

अरिदारम म्हणजेच चेहऱ्यावरचा रंग
उतरवणं काही सोपं काम नाही. तेल लावून कापडाने चेहरा स्वच्छ पुसून घ्यावा लागतो. “आम्हाला
घरी पोचायला ९ किंवा १० वाजतात. किती लांबचा प्रवास आहे त्यावर सगळं असतं. घरी
गेल्यावर स्वयंपाक करायचा, खायचं आणि आणि झोपायचं. दुपारी जाग आली की खाईन किंवा
मग संध्याकाळपर्यंत ढाराढूर,” शर्मी सांगते. “कूदुच्या हंगामात रोज जरी खेळ असले ना
तरी दमायला होत नाही. एरवीच जास्त थकायला होतं कारण दोन खेळांच्या मध्ये बराच काळ
जातो.”आराम करणं किंवा कमी खेळात काम करणं
परवडत नसल्याचं शर्मी सांगते. तेरुकूदुच्या कलाकारांना वाढत्या वयाचाही विचार
करावा लागतो. तरुण आणि धट्ट्याकट्ट्या कलाकारांना काम मिळण्याची संधी जास्त असते
कारण प्रत्येक खेळामागे ७००-८०० रुपये बिदागी मिळते. वय व्हायला लागलं की कामही
कमी मिळतं आणि पैसेही ४००-५०० वर येतात. “नाट्य कलाकारांचं कसंय, आमचा चेहरा
सुंदर असतो आणि शरीरात ताकद असते तोपर्यंतच आम्हाला काम मिळतं,” शर्मी सांगते. “हे
सगळं आहे [रुप, मान, काम] तोपर्यंतच डोक्यावर छप्पर आणि पोटापाण्यासाठी काही तरी
व्यवसायाची सोय करावी लागणार आहे. आयुष्याची संध्याकाळ तेव्हा कुठे बरी जाईल!” हे वार्तांकन मृणालिनी मुखर्जी
फौंडेशनच्या फेलोशिपद्वारे करण्यात आले आहे.

'હું રંગભૂમિની કલાકાર છું એટલે લોકો મને માન આપે છે'

‘ଲୋକେ ମୋତେ ସମ୍ମାନ ଦିଅନ୍ତି, କାରଣ ମୁଁ ଜଣେ ଥିଏଟର କଳାକାର’

‘నేనొక రంగస్థల కళాకారిణిని కావటంవలన ప్రజలు నన్ను గౌరవిస్తున్నారు’

‘लोग मेरी इज़्ज़त करते हैं, क्योंकि मैं थिएटर कलाकार हूं’

‘थिएटर कलाकार होय सेती लोगन मन मोला मान देथें’

01-IMG20240127133431-RS-The_Kolami-speakers_of_Yavatmal.jpg

सुनीता भुरकुटेंची मातृभाषा आहे कोलामी पण कपाशीची शेती
करणाऱ्या सुनीताताई दिवसभर मराठीतच जास्त बोलतात. कपास विकायची तर बाजाराची भाषा
यायला पाहिजे ना, त्या म्हणतात.यवतमाळ जिल्ह्यातलं हे कोलाम आदिवासी कुटुंब घरी
कोलामीमध्येच बोलायचं. सुनीताला आजही आठवतं की सुर देवी पोड या त्यांच्या माहेरी
सगळे कोलामीच बोलायचे. गावात बोलली जाणारी मराठी बोलायचीच अडचण होती. त्यांनी कुठे
कधी शाळाच पाहिली नाही. ते तोडकं मोडकं बोलायचे, त्या सांगतात. पण त्यांच्या कुटुंबातले जास्तीत जास्त लोक बाजारात कापूस
विकायला जाऊ लागले आणि हळूहळू त्यांनी मराठी शिकायला सुरुवात केली. आज भुलगड या
त्यांच्या पोडावरचे सगळे कोलाम आदिवासी बहुभाषिक झाले आहेत. मराठी बोलतायत,
हिंदीतली काही वाक्यं आणि कोलामी तर त्यांना येतेच. कोलामी ही द्रविडी भाषा असून महाराष्ट्र,
आंध्र प्रदेश, तेलंगण आणि छत्तीसगडमध्ये ती बोलली जाते. युनेस्कोच्या <a href="https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/atlas-of-the-worlds-languages-in-danger/">जगातील
धोक्यात असलेल्या भाषांच्या नकाशानुसार</a> कोलामी भाषा खात्रीलायकरित्या धोक्यात
असल्याची नोंद केली आहे. याचा अर्थ असा की लहान मुलं आता ही भाषा मातृभाषा म्हणून
शिकत नाहीत. पण आमची भाषआ कमी होत नाही. आम्ही वापरतात,
४० वर्षीय सुनीता ताई सांगतात.

महाराष्ट्रामध्ये कोलाम आदिवासींची लोकसंख्या
१,९४,६७१ इतकी आहे (भारतातील अनुसूचित जमातींचे सांख्यिकीय विश्लेषण, २०१३) पण
यातले निम्म्याहून कमी लोकांचं कोलामी आपली मातृभाषा असल्याचं म्हणणं आहे.आमची मुलं शाळेत जायला लागल्यावर मराठी शिकायला
लागले. ती भाषा अवघड नाही, पण कोलामी अवघड आहे, सुनीता ताई सांगतात. शाळेत आमची
भाषा बोलणारे मास्तरच नाहीत. त्या दुसरीपर्यंत शाळेत गेल्या आणि तिथेच मराठी
शिकल्या. पण वडील वारले आणि त्यांना शाळा सोडायला लागली. सुनीता ताईंना आम्ही भेटलो तेव्हा आपल्या तीन
एकराच्या रानात त्या कापूस वेचत होत्या. हंगाम संपण्याआधी कापूस वेचायला पाहिजे,
असं म्हणत असताना त्यांचे दोन्ही हात मात्र अगदी एका तालात कापूस वेचत असतात. एका
मिनिटाच्या आत त्यांची ओड्डी पूर्ण भरून गेली. कपाशीचे हे दोन तास राहिलेत, सुनीता ताई
सांगते. त्यांनी साडीवरून एक शर्ट घातलाय. रेक्का आणि गड्डी साडीला
चिकटतात आणि साडी फाटते. रेक्का म्हणजे कापसाच्या फुलाचं दळ आणि गड्डी म्हणजे
कपाशीच्या रानात उगवणारं तण. सूर्य माथ्यावर यायला लागतो आणि सुनीता ताई
एक सेलांगा काढतात. सेलांगा म्हणजे डोक्यावर बांधण्यासाठी वापरला जाणारा सुती
कपडा. पण शेतात काम करताना सगळ्यात जास्त महत्त्वाची असते ती ओड्डी. एखादं लांबकं
सुती कापड खांद्यावरून घेऊन कंबरेला बांधून त्याची पाठीवर एक मोठी झोळी तयार करतात.
दिवसभरात वेचलेला कापूस या झोळीत टाकला जातो. मध्ये कधी तरी घेतलेली क्षणभर
विश्रांती सोडली तर सुनीता ताई सात-आठ तास कापूस वेचायचं काम करतात. कधी तरी
विहिरीपाशी जाऊन ईर म्हणजेच पाणी पिऊन येतात.

ऑक्टोबर २०२३ मध्ये कापूस वेचायला सुरुवात
झाली. हंगाम संपेपर्यंत (जानेवारी २०२४) सुनीता ताईंना १५ क्विंटल कापूस काढला
होता: “कापूस काढायचा कसलाच त्रास नाही. मी शेतकऱ्याच्याच कुटुंबातली आहे.” वयाच्या २० व्य़ा वर्षी सुनीता ताईंचं लग्न
झालं. त्यानंतर १५ वर्षांनंतर २०१४ साली त्यांचे नवऱ्याचं निधन झालं. “तीन दिवस
ताप आला होता त्यांना.” तब्येत खूपच खराब झाली तेव्हा सुनीता ताईंनी त्यांना
यवतमाळच्या जिल्हा रुग्णालयात नेलं. “सगळं काही अचानक झालं. ते कशाने गेले,
आजपर्यंत कळालं नाही.” त्यांच्या पदरात दोन मुलं. “माणूस गेला
तेव्हा अर्पिता आणि आकाश दहाच वर्षांचे होते. कधी कधी शेतात एकटीला जायला भीती
वाटायची.” त्यांना मराठी चांगली बोलता येते त्यामुळे बांधाला लागून असलेल्या
शेतकऱ्यांचा त्यांच्यावर विश्वास बसायला मदत झाली असं त्यांना वाटतं. “शेतात किंवा
बाजारात गेलं की त्यांच्याच भाषेत बोलायला लागतं ना? आमची भाषा त्यांना कशी
कळणार?” त्या विचारतात. त्या शेती करतच होत्या. पण
बाजारात जाऊन कापूस विकायचं काम पुरुषांचंच असल्यामुळे त्यामध्ये त्यांनी भाग
घ्यायला बऱ्याच लोकांचा विरोध होता. “मी फक्त कापूस वेचते. आकाश जातो विकायला,”
त्या सांगतात.

कोलाम आदिवासींची नोंद विशेष बिकट
परिस्थितीतीत आदिवासी समूह म्हणून करण्यात आली असून महाराष्ट्रात त्यांच्यासह इतर
केवळ दोन जमाती – कातकरी आणि माडिया गोंड – या गटात मोडतात. आंध्र प्रदेश,
तेलंगणा, मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगड या राज्यांमध्येही कोलाम आदिवासी राहतात. महाराष्ट्रातले कोलाम स्वतःला ‘कोलावर’ किंवा
‘कोला’ म्हणतात. त्याचा अर्थ बांबू किंवा लाकडाची काठी असा होतो. वेताच्या
टोपल्या, चटया, सुपं इत्यादी करणं हा त्यांचा परंपरागत व्यवसाय.सुनीता ताई सांगतात, “मी लहान होते तेव्हा
माझे आई-वडील वेडुर [बांबू]पासून रोजच्या वापरातल्या वेगवेगळ्या वस्तू बनवायचे, ते
मी पाहिलंय.” डोंगरदऱ्यांमधून ते हळूहळू पठारी प्रदेशात रहायला आले तसं
जंगलापासूनचं अंतर वाढलं. “माझ्या माय-बापाला काही ते काम यायचं नाही,” त्या
सांगतात. आणि त्यांनाही नाहीच.शेती हीच त्यांची उपजीविका आहे. “माझी शेती
आहे पण आजसुद्धा जर पिकलं नाही तर मला दुसऱ्याच्या रानात मजुरीला जावं लागेल,”
त्या म्हणतात. कोलाम समुदायाच्या इतरांचंही असंच मत आहे. बहुतेक सगळे शेतमजूर
म्हणून काम करतात आणि शेतीसाठी घेतलेली तसंच इतर कर्जं फेडणं त्यांच्यासाठी अवघड
बनत चाललंय. सुनीता ताईंनी जून २०२३ मध्ये पेरणीच्या वेळी ४०,००० रुपये कर्जाने
घेतले होते ते अजून त्यांना फेडायचेत. “कापूस विकला की जून
महिन्यापर्यंत दुसरं काहीच काम नसतं. मे महिन्यात सगळ्यात जास्त हाल होतात,” त्या
म्हणतात. त्यांचा १५ क्विंटल कापूस निघालाय आणि त्याला किलोमागे ६२-६५ रुपये भाव
मिळेल. “म्हणजे अंदाजे ९३,००० रुपये होतात. सावकाराचं कर्ज आणि त्यावरचं २०,००० रुपये
व्याज परत केलं तर अख्ख्या वर्षासाठी माझ्या हातात केवळ ३५,००० रुपये राहतील.”

गावातले दुकानदार त्यांना छोटंमोठं कर्ज
देतात पण पावसाळा सुरू होण्याच्या आत ते फेडावं लागतं. “इसका ५०० दो, उस का ५०० यह
सब करते करते सब खतम! कुछ भी नही मिलता... सारे दिन काम करो और मरो!” ओशाळवाणं
हसतात आणि दुसरीकडे मान वळवतात.तीन वर्षांपूर्वी सुनीता ताई रासायनिक शेती
सोडून जैविक शेतीकडे वळल्या. “मी मिश्र-पीक शेतीकडे वळले,” त्या म्हणतात. त्यांना
मूग, उडीद, ज्वारी, बाजरी, तीळ, स्वीट कॉर्न आणि तुरीचं बी मिळालं होतं. त्यांच्या
गावात बायांनीच ही बी-बँक सुरू केली आहे. शेतात मूग आणि तूर घेतल्याने गेल्या
वर्षी मे आणि जून महिन्यात हाताला काम नसलं तरी त्यांचं धकून गेलं. पण एक अडचण आलीच. तूर चांगली
आली पण बाकीची पिकं काही फारशी हाती लागली नाहीतः “रानडुकरांनी सगळा नास केला,”
सुनीता ताई सांगतात.

सांजा व्हायला लागल्यावर सुनीता ताई
वेचलेल्या कापसाची मुडी बांधू लागतात. दिवसभराचं त्यांचं ठरलेलं काम पूर्ण झालंय.
शेवटच्या काही तासात त्यांना सहा किलो कापूस निघालाय.दुसऱ्या दिवसासाठीचं त्यांचं काम ठरलंय.
वेचलेल्या कापसातून केसरा (कचरा) आणि वाळलेली रेक्का काढून टाकायची. त्यानंतरच्या
दिवशी बाजारात नेण्यासाठी कापूस तयार ठेवायचा.

“दुसरा काही विचार करायला वेळ कुठे आहे?”
कोलामी भाषा आता अस्तंगत होऊ घातलेल्या भाषांपैकी एक आहे यावर त्या म्हणतात.
जेव्हा सुनीता ताई आणि त्यांच्या समुदायाला मराठी येत नव्हतं तेव्हा सगळे म्हणत
होते, “मराठीत बोला, मराठीत बोला.” आणि आता आमची भाषा अस्तंगत व्हायला लागलीये तर,
“सगळे म्हणतायत कोलामीत बोला,” असं म्हणून त्या हसू लागतात.“आम्ही आमची भाषा बोलतो. आमची मुलं पण,” त्या
म्हणतात. “आम्ही बाहेर कुठे गेलो तरच आम्ही मराठी बोलतो. घरी परत आल्यावर आम्ही
आमचीच भाषा बोलतो.”“आपली भाषा आपलीच राहिली पाहिजेय कोलामी
कोलामी आणि मराठी मराठीच असली पाहिजे. ते गरजेचं आहे.”  प्रेरणा
ग्राम विकास संस्था, माधुरी खडसे आणि आशा करेवांचे आभाऱ. तसंच साईकिरण टेकम यांचेही
आभार.भारतभरातल्या अनेक भाषा आज लोप पावत आहेत. या भाषा बोलणाऱ्या समुदायांचं जगणं टिपत आणि सामान्य माणसांच्या शब्दांत नोंदवून ठेवण्याचं काम पारीने हाती घेतलं आहे.

यवतमाळचे कोलाम आणि कोलामी

ইয়াবতমলের বিপন্ন কোলামি ভাষা বেঁচে আছে যাঁদের জবানে

The Kolami-speakers of Yavatmal

کولامی بولنے والے یوَتمال کے آدیواسی

ಯವತ್‌ಮಳ್‌ನ ಕೊಲಾಮಿ ಭಾಷಿಗರು

ୟବତମାଲର କୋଲାମୀ ଭାଷାଭାଷୀ କପା ଚାଷୀ

യവത്‌മാലിലെ കൊലാമി ഭാഷക്കാർ

भुलगढ़: ‘भाषा के बारे में सोचे के समय केकरा लगे बा’

यवतमाल के कोलामी बोलेइय्या

યવતમળના કોલામી-ભાષીઓ

য়াভাতমালৰ ক’লামিভাষী

கொலாமி பேசும் யவத்மால்வாசிகள்

यवतमाल में आजीविका के चलते भाषा से टूटता नाता

యవత్మళ్‌లో కోలామీ భాషను మాట్లాడేవారు

ਰੋਟੀ ਖਾਤਰ ਬਲ਼ੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਯਵਤਮਾਲ ਦੀ ਕੋਲਾਮੀ ਬੋਲੀ

01-6D74-AKS-Daily_wage_workers-future_unknown.jpg

सकाळी ७ वाजता डाल्टनगंजच्या सादिक
मंझिल चौकात नुसती लगबग सुरू असते. ट्रकची ये-जा, दुकानदार आपल्या दुकानांची शटर
खोलत असतात आणि जवळच्याच एखाद्या मंदिरात कुठे तरी टेपवर हनुमान चालिसा लावल्याचा हलकासा
आवाज येत असतो.एका दुकानाच्या पायऱ्यांवर बसून ऋषी
मिश्रा सिगरेट ओढता ओढता त्याच्या भोवती गोळा झालेल्या लोकांशी मोठ्याने काही तरी
बोलत होता. नुकत्याच पार पडलेल्या निवडणुका आणि नवीन सरकार हा त्यांच्या बोलण्याचा
विषय. सगळ्यांचं म्हणणं आणि वादावादी ऐकत तंबाखू चोळत असलेले नजरुद्दिन अहमद अखेर
मध्ये पडतात आणि म्हणतात, “तुम्ही कशासाठी वाद घालताय? कुणाचं का सरकार येईना,
आपल्याला पोटासाठी पैसे कमवावेच लागणारेत ना?” ऋषी आणि नजरुद्दिन रोज सकाळी ‘लेबर
चौक’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या मजूर अड्ड्यावर येतात. पलामूच्या आसपासच्या
गावांमध्ये काहीही काम मिळत नाहीये असं त्यांचं म्हणणं आहे. इथे सादिक मंजिलच्या
मजूर अड्ड्यावर किमान २५-३० जण रोजंदारीवर काही तरी काम मिळेल या आशेत ताटकळत उभे
आहेत. डाल्टनगंज शहरात असे पाच चौक आहेत जिथे झारखंडच्या छोट्या गावांमधून आलेले
मजूर कामाच्या आशेने गोळा होतात.

“आठ वाजेपर्यंत थांबा. इतक्या
लोकांची गर्दी होते की पाय ठेवायला पण जागा राहणार नाही,” ऋषी सांगतो. आपल्या फोनमध्ये
किती वाजलेत त्यावर त्याचं लक्ष असतं.२०१४ साली ऋषीने आयटीआयमधून
प्रशिक्षण पूर्ण केलं. त्याला ड्रिलिंग मशीन चालवता येतं आणि आज तेच काम मिळावं
अशी त्याची इच्छा आहे. “आम्ही काम मिळेल या आशेने सरकारला मत दिलंय. मोदी गेली १०
वर्षं सत्तेत आहेत. किती भरत्या जाहीर झाल्या आहेत किंवा किती नोकऱ्या दिल्या आहेत,
सांगा?” सिंग्राहा कलां गावचा हा २८ वर्षीय रहिवासी विचारतो. “हे सरकार आणखी पाच
वर्षं राहिलं तर आमच्या तर सगळ्याच आशा धुळीला मिळतील.” पंचेचाळीस वर्षीय नजरुद्दिन यांनाही
असंच वाटतंय. नेउरा गावचे रहिवासी असलेले नजरुद्दिन गवंडीकाम करतात. सात जणांच्या कुटुंबातले
ते एकटे कमावते सदस्य आहेत. “गरीब आणि शेतकऱ्यांचं कुणाला काय पडलंय?” ते
विचारतात. “दररोज इथे ५०० लोक येतात. फक्त १० लोकांना काम मिळेल, बाकीचे हात हलवत
तसेच माघारी जातील.”

आमच्या गप्पा मध्येच थांबतात कारण
मोटरसायकलवर कुणी तरी एक जण येतो. सगळे पुरुष त्याच्या भोवती गराडा घालतात. मजुरीवर
घासाघीस होते आणि शेवटी एका तरुण मजुराची निवड होते. तो माणूस दुचाकीवर त्याला
मागे बसवून वेगात निघूनही जातो. ऋषी आणि त्याच्या सोबतचे बाकी मजूर
पुन्हा आपापल्या जागी येऊन थांबतात. “पाहिलात ना तमाशा? एक जण येतो आणि सगळ्यांच्या
उड्या पडतात,” ऋषी म्हणतो आणि कसनुसं हसतो. पुन्हा एकदा पायरीवर बसत म्हणतो, “कुणाचंही
सरकार येऊ दे, गरिबाला त्याचा फायदा व्हावा. मेहेंगाई कमी व्हायला पाहिजे. मंदीर बांधून
गरिबांची पोटं भरणारेत का, सांगा?”

रोजंदारीवरच्या श्रमिकांचं भविष्य अंधारात

پلامو کے یومیہ مزدوروں کا غیر یقینی مستقبل

Daily wage workers: future unknown

ഭാവി അനിശ്ചിതത്വത്തിലായ ദിവസക്കൂലിത്തൊഴിലാളികൾ

ದಿನಗೂಲಿ ನೌಕರರು: ಇವರ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಅನಿಶ್ಚಿತ ಭವಿಷ್ಯವೊಂದೇ ನಿಶ್ಚಿತ

अधर में लटका दिहाड़ी मज़दूरों का भविष्य

ਅਧਵਾਟੇ ਲਮਕਿਆ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ

தினக்கூலி தொழிலாளர்களும், புலப்படாத எதிர்காலமும்

భవిష్యత్ తెలియని దినసరి కూలీలు

દહાડી મજૂરનું અંધરકામય ભવિષ્ય

ଦିନ ମଜୁରିଆଙ୍କ ଭବିଷ୍ୟତ ଅନ୍ଧାର

দিনহাজিৰা কৰা মানুহৰ ভৱিষ্যত

‘काय मंदिर बनाय ले गरीब के पेट भर जाही?’

পালামৌ: অনিশ্চিত আগামীর মুখে দিনমজুররা

दिहाड़ी कामगारन के अनजान भविष्य

01-_MG_0585-AM-Workers_in_Rohtak_vote_for_change.jpg

“आमच्यासारख्या म्हाताऱ्यांना पेन्शन
कोण देतंय? कोण पण नाही,” प्रचारसभेत खुर्चीवर बसलेले एक म्हातारबाबा मोठ्या
आवाजात गरजले. प्रचार करणाऱ्या उमेदवाराने लगेच उत्तर दिलं, “ताऊ, तुम्हाला आणि
ताईला सुद्धा महिन्याला ६,००० रुपये मिळणार आहेत.” दुसरे एक म्हातारबाबा हे सगळं
ऐकत होते. त्यांना डोक्यावरची पगडी काढली आणि त्या उमेदवाराच्या डोक्यावर चढवली.
उत्तरेकडच्या या राज्यात पगडी बांधणं हे मान देण्याचं मोठं लक्षण मानलं जातं.हा उमेदवार होता, दीपेंदर सिंग हूडा.
२०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीसाठी हरियाणाच्या रोहतक या आपल्या मतदारसंघात त्यांचा
प्रचार सुरू होता. लोक ऐकत होते. काही जण प्रश्न विचारत होते आणि काही जण
त्यांच्या मनात नक्की काय सुरू होतं तेही सांगत होते. (काँग्रेस पक्षाचे उमेदवार दीपेंदर
सिंग हूडा यांनी रोहतकची जागा  ७ लाख ८३
हजार ५७८ मतं मिळवून जिंकली. निकाल ४ जून २०२४ रोजी जाहीर झाले.)

“ज्या
पक्षाने शेतकऱ्यांच्या जमिनी लाटण्याचा प्रयत्न केला आणि वर त्याला ‘सुधारणा’ असं
गोंडस नाव दिलं, त्या पक्षाला आम्ही मत का द्यायचं?” क्रिशनने आम्हाला मे
महिन्याच्या सुरुवातीला हा प्रश्न केला होता. या मतदारसंघात मतदान २५ मे रोजी
झालं. आम्ही रोहतक जिल्ह्याच्या कलनौर तालुक्यातल्या निगानामध्ये होतो. पिकांची
काढणी सुरू आहे. गहू निघालाय आणि शेतकऱ्यांना आता पावसाळ्याची प्रतीक्षा आहे.
साळीसाठी रानं तयार करण्याचं काम सुरू आहे. ढगांचा मात्र पत्ता नाही. रस्त्याची
धूळ आणि आसपासच्या शेतात राब केल्याने उडालेला काळा धूर हवेत भरून राहिलाय.पारा ४२ अंशाला पोचलाय. निवडणुकीची
हवाही चांगलीच तापलीये. चाळिशी पार केलेले क्रिशन शेजारच्याच एका घरात
इलेक्ट्रिशियन म्हणून काही काम करतायत. पाचशे रुपये रोजावर हे काम आठवडाभर चालेल.
ते इतरही रोजंदारीची कामं करतात आणि एक छोटं दुकानही चालवतात. रोहतक जिल्ह्याच्या या भागात बहुतेक सगळे श्रमिक रोजगारासाठी
शेतमजुरी, बांधकाम किंवा रस्त्याची कामं आणि मनरेगावर (महात्मा गांधी राष्ट्रीय
ग्रामीण रोजगार हमी कायदा) अवलंबून आहेत.

त्यांच्या घरी जात असताना वाटेत
आम्हाला एक चौक लागला. “शेतकरी आणि कामगार असे एका चौकात उभे आहेत,” ते म्हणतात,
“आणि चारही बाजूंनी त्यांच्यावर हल्ला होतोय – साम-दाम-दंड-भेद.” कौटिल्याच्या
अर्थशास्त्रात राज्य करण्याचं जे सूत्र दिलं आहे त्याचा क्रिशन उल्लेख करतायत.
कौटिल्याची ओळख चाणक्य अशीही आहे. इसवी सन पूर्व तिसऱ्या शतकात मौर्य साम्राज्यात
महामंत्री, शिक्षक, मार्गदर्शक आणि कूटनीतीचा प्रणेता म्हणून ओळखला जातो.क्रिशनच्या बोलण्यात मात्र
वर्तमानातल्या चाणक्याचा उल्लेख येत राहतो! “दिल्लीच्या वेशीवर ७०० शेतकऱ्यांचा
जीव गेला. सत्ताधारी पक्षाने [भाजप] त्याची काहीही जबाबदारी घेतली नाही,” क्रिशन
म्हणतात. २०२० साली दिल्लीच्या सीमेवर झालेल्या शेतकऱ्यांच्या ऐतिहासिक
आंदोलनाबद्दल बोलत असताना ते भाजपने रेटून पारित केलेल्या तीन कृषी कायद्यांचा
उल्लेख करतात आणि एक वर्षभरानंतर ते कसे मागे घ्यायला लागले त्याचाही. “त्या [भाजप मंत्र्याचा मुलगा]
टेनीने लखीमपूर खेरीत शेतकऱ्यांना कसं चिरडलं होतं ते आठवतंय का? ये मारने में
कंजूसी नही करते.” २०२१ साली घडलेला उत्तर प्रदेशातला हा प्रसंग त्यांच्या मेंदूवर
जणू कोरला गेलाय. इतकंच नाही. भारतीय कुस्तीगीर
संघटनेच्या अध्यक्षपदी असलेला भाजपचा खासदार ब्रिजभूषण सिंह यांच्यावरही पक्षाने
काही कारवाई केली नाही हे देखील क्रिशनसारख्यांच्या पचनी पडलेलं नाही. “साक्षी
मलिक आणि इतर किती तरी नावाजलेल्या कुस्तीगीर महिला गेल्या वर्षी दिल्लीत आंदोलन
करत होत्या. अनेक महिलांचा त्याने लैंगिक छळ केला होता. एक लहान मुलगी पण होती
त्यात. त्यासाठी त्याला अटक करा अशी त्यांची मागणी होती,” क्रिशन सांगतात. २०१४ साली भाजपने आपल्या जाहीरनाम्यात महिलांवरील हिंसेला आळा घालण्याचं वचन
दिलं होतं. “त्या सगळ्या वचनांचं काय झालं?” क्रिशन विचारतात. “ते स्वित्झर्लंडहून
काळा पैसा परत आणणार होते आणि आपल्या खात्यात १५ लाख रुपये येणार होते म्हणे. पण
वाट्याला काय आलं? भूक आणि रेशन.”

क्रिशन यांच्या घरी त्यांच्या
भावजयीची चुलीवर सकाळची न्याहरी वगैरे करून झालीये. सहा वर्षांपूर्वी बबलींचे पती
यकृताच्या आजाराने मरण पावले. तेव्हापासून ४२ वर्षीय बबली रोजगारासाठी मनरेगाच्या
कामावर जातात.“महिनाभर काम तर मिळतच नाही. आणि
समजा काम मिळालंच तर मजुरी वेळेवर मिळत नाही. बरं मजुरीसुद्धा जरी मिळाली तरी ती
इतकी कमी असते की त्यामध्ये घर चालवणं अवघड आहे,” त्या सांगतात. २०२४ च्या मार्च
महिन्यात त्यांनी सात दिवस मनरेगाचं काम केलं होतं. त्याचे २,३४५ रुपये अद्यापही
त्यांना मिळालेले नाहीत. गेल्या चार वर्षांमध्ये हरियाणामध्ये
मनरेगावर मिळणाऱ्या रोजगारामध्ये <a href="https://nreganarep.nic.in/netnrega/all_lvl_details_dashboard_new.aspx?Fin_Year=2024-2025&amp;Digest=cz7jP1J6fbHTWNeFeforFA">मोठी घसरण</a> झाली आहे. २०२०-२१ साली राज्यातल्या
तब्बल १४,००० कुटुंबांना कायद्यात नमूद केल्याप्रमाणे वर्षाकाछी १०० दिवस रोजगार
मिळाला होता. तोच आकडा २०२३-२४ साली ३,४४७ इतका खाली आल्याचं दिसतं. रोहतक
जिल्ह्याचा विचार केला तर २०२१-२२ साली इथे १,०३० १०० दिवसांचा रोजगार मिळाला
होता. २०२३ साली मात्र हा आकडा ४७९ इतका कमी झाल्याचं दिसतं. “‘दहा वर्षांपूर्वीसुद्धा
जगणं काही फार सोपं नव्हतं. पण आजच्या इतकं खडतर नक्कीच नव्हतं,” बबली म्हणतात.

निगानाहून सहा किलोमीटर अंतरावर
काहनौर गावी केसू प्रजापती यांच्यासाठी या निवडणुकीत महागाई हाच सर्वात महत्त्वाचा
मुद्दा आहे. ४४ वर्षांचे केसू घरात आणि इमारतींमध्ये फरशी व टाइल्स बसवण्याचं काम
करतात. मीठ आणि साखरेसारख्या रोजच्या पदार्थांच्या किमतींवरूनच ते महागाई मोजतात.
रोजंदारीवर काम करणारे केसू रोहतकमधल्या भवन निर्माण कारीगर मजदूर युनियन या
कामगार संघटनेचे सदस्य आहेत. केसू सांगतात की दहा वर्षांपूर्वी एक लिटर दूध ३०-३५
रुपयांत मिळत होतं, आज त्याचा भाव ७० रुपये झालाय. आणि १६ रुपये किलो असलेलं मीठ
आता २७ रुपयांना मिळतंय.“रेशन आम्हाला आमचा हक्क वाटायचा.
आता मात्र सरकार काही तरी फुकट वाटतंय आणि ते घेण्यासाठी आम्हाला त्यांच्यासमोर
मान तुकवावी लागते अशी भावना येते मनात,” केसू म्हणतात. हरियाणामध्ये सध्या
पिवळ्या रेशन कार्डावर पाच किलो गहू, एक किलो साखर आणि तेल मिळतं तर गुलाबी
कार्डावर महिन्याला ३५ किलो गहू मिळतो. “आधी सरकार रेशनवर रॉकेल देत होतं. ते बंद
केलंय आणि गॅस सिलिंडर भरणं काय सोपंय का? आधी तर चना आणि मीठ पण मिळत होतं.” ते
सांगतात. तेही आता थांबवलंय. रेशनवरून मीठ गायब झाल्याचा उल्लेख
करत केसू म्हणतात, “बरंय. किमान आम्ही आता म्हणू शकतो, ‘हमने सरकार का नमक नही
खाया’.” राज्यात आणि केंद्रात असलेल्या भाजपच्या ‘डबल इंजिन’ सरकारचा रामरतींना मात्र
काहीच फायदा झालेला नाहीये. काहनौरच्या सरकारी शाळेत ४८ वर्षीय रामरती पोषण आहार
शिजवायचं काम करतात. “या असल्या गर्मीत एक मिनिट पण चुलीपुढे थांबवत नाही. मी
महिन्याला ६,००० चपात्या करते,” त्या सांगतात. त्या कामाचं त्यांना ७,००० रुपये
मानधन मिळतं. केलेल्या कामाच्या निम्माच परतावा मिळतो असं रामरतींना वाटतं. आपलं
सहा जणांचं कुटुंब इतक्या मानधनात चालवणं फार अवघड झाल्याचं त्या सांगतात. “सूर्य
उगवतो आणि मावळतो, माझं काम सुरूच असतं,” त्या म्हणतात.

“मी काही मंदिरासाठी मत देणार
नाहीये. त्या काश्मीर वगैरेशी माझं काय देणं-घेणं?” हरीश कुमार विचारतो. भारतीय
जनता पक्षाने अयोध्येत मंदिराचं उद्घाटन आणि जम्मू-काश्मीरशी संबंधित संविधानातील
कलम ३७० हटवणे या दोन मुद्द्यांचा आपली कामगिरी म्हणून गवगवा केला आहे. मात्र या
दोन्ही मुद्द्यांचा रोजंदारीवर काम करणाऱ्या हरीशवर काहीही परिणाम झालेला नाही.काहनौरपासून ३० किलोमीटरवर मकरौली
कलां मध्ये एका रस्त्याचं काम सुरू आहे. हरीश आणि त्याच्यासोबत काही महिला आणि
पुरुष तळपत्या उन्हात रस्त्यावर काँक्रिटचे ठोकळे बसवण्याचं काम करत आहेत. महिला
तीन-तीन ठोकळे उचलून एकीकडून दुसरीकडे घेऊन जातायत. आणि पुरुष कामगार ते लाल,
राखाडी आणि पिवळे ठोकळे बसवून रस्त्याचं काम करतायत. हरीश कलानौर तालुक्यातल्या संपल गावचा रहिवासी आहे. त्याला या कामाचे ५००
रुपये रोज मिळतात. “महागाईसारखी आमची मजुरी काही वाढली नाही. मजबूरी में मेहनत
बेचने को मजदूरी कहते है,” तो म्हणतो.

हरीश त्याचं जेवण संपवतो आणि घाईघाईत
परत कामावर निघतो. रस्त्याच्या कामासाठी त्याला काँक्रिट कालवायचं आहे. देशभरातले
त्याच्यासारखे लाखो कामगार तळपत्या उन्हात किंवा वाईट हवेत अंगमेहनत करत राहतात
आणि तरीही त्यांना त्यांच्या कामाचा रास्त मोबदला मिळत नाहीच. “कामाचा पहिला दिवस
होता. त्या दिवशी वाटलं होतं की मी पैसा कमावला तर लोक मला मान देतील. पण तो मान
मी अजूनही शोधतोच आहे,” तो म्हणतो.“मजुरीत वाढ इतकीच काही आमची मागणी
नाही. आम्हाला समानता देखील हवीये.” शंभरेक वर्षांपूर्वी याच कलानौर
तालुक्यात भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामातली मैलाचा दगड ठरलेली एक घटना घडली होती.
महात्मा गांधी आणि मौलाना अबुल कलाम आझाद यांनी कलानौरमध्ये एक मोठी सभा घेतली
होती. तसंच ८ नोव्हेंबर १९२० रोजी रोहतकला झालेल्या जिल्हास्तरीय परिषदेमध्ये
त्यांनी या भागात असहकार आंदोलनाचा प्रसार करण्याचा ठरावही पारित केला होता.
भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातलं हे महत्त्वाचं वळण होतं. २०२४ साली रोहतकचे लोक अशाच एका
वळणावर येऊन थांबले होते. या देशातली लोकशाही आणि त्यांच्या स्वतःच्या संघर्षाचं
भवितव्य काय असणार आहे ते याच वळणावर ठरेल कदाचित.